Dnia 23 lipca 1996 roku zginął tragicznie we Francji Prof. dr hab. Jerzy Skowronek Naczelny Dyrektor Archiwów Państwowych, wybitny historyk, prawy i mądry Człowiek. Kierował państwową służbą archiwalną od 1 stycznia 1993 roku, zabiegał o jej rozwój i uznanie w społeczeństwie oraz na forum międzynarodowym, z pasją poświęcił się dziełu ocalenia i pozyskania dla archiwów polskich bezcennych dokumentów i akt. Jego nagłe odejście stanowi dla nauki i kultury polskiej ogromną i niepowetowaną stratę.
11 PROFESOR JERZY SKOWRONEK
12 ARCHEION, T. XCVII WARSZAWA 1997 PROFESOR JERZY SKOWRONEK (21 VI VII 1996) Dnia 23 VII 1996 r., w wyniku obrażeń odniesionych w wypadku samochodowym w pobliżu Chalon sur Saône we Francji, zmarł Profesor dr hab. Jerzy Skowronek, naczelny dyrektor archiwów państwowych, historyk z zamiłowania i pasji, wnikliwy badacz dziejów Polski XVIII i XIX w., specjalista historii Europy środkowowschodniej i południowej, dydaktyk i wychowawca. Urodził się 21 VI 1937 r. w Radomiu. Całym życiem od wczesnego dzieciństwa, poprzez szkoły, studia uniwersyteckie, pracę naukową i działalność społeczną związany był z Warszawą. Swe powołanie już wcześnie odnalazł w poznawaniu i badaniu historii. Wcześnie odkryli je w Nim również Jego profesorowie, a zwłaszcza ten, którego uznawał za swego Mistrza Stefan Kieniewicz. Był jednym z najznakomitszych uczniów Profesora, a z czasem młodszym kolegą i zaufanym współpracownikiem. Sprawił to niewątpliwy talent badawczy Jerzego Skowronka, Jego ogromna pracowitość i dociekliwość, konsekwencja w realizowaniu wyznaczonych celów naukowych, przy zachowanej do końca fascynacji osobą i twórczością Mistrza. Studia historyczne ukończył w 1960 r., pozostając w Instytucie Historycznym UW jako asystent. Sześć lat później otrzymał stopień doktora nauk humanistycznych na podstawie rozprawy pt.,,adam Jerzy Czartoryski a polityka zagraniczna Rosji w latach , której poszerzoną wersją była monografia Antynapoleońskie koncepcje Czartoryskiego (1969). Dał w niej znakomitą próbę swych możliwości badawczych, ukazując działalność księcia Adama na tle kluczowych problemów politycznych Europy początku XIX w. Kontekst europejski badań stale poszerzał, obejmując nimi także problem bałkański oraz historię Słowian południowych i zachodnich. Problematykę tę połączył z dalszymi studiami nad działalnością Czartoryskiego, których rezultatem była rozprawa habilitacyjna Polityka bałkańska Hotelu Lambert ( ) (1970). Z nadzwyczaj bogatej bibliografii publikowanych prac Jerzego Skowronka można wymienić jeszcze inne Jego książki, wszystkie poświęcone historii Polski
13 12 PROFESOR JERZY SKOWRONEK (21 VI VII 1996) i powszechnej końca XVIII pierwszej połowy XIX w.: Sprzymierzeńcy narodów bałkańskich (1983); Józef Poniatowski (1987); Z magnackiego gniazda do napoleońskiego wywiadu. Aleksander Sapieha (1992); Adam Jerzy Czartoryski (1994). Dodać do nich trzeba udział w pracach zbiorowych (m.in. Historia Słowian południowych i zachodnich, 1977), często wznawiane podręczniki szkolne, edycje źródeł, biogramy w Polskim Słowniku Biograficznym, inwentaryzację grobów polskich we Francji (zwłaszcza Cmentarz polski w Montmorency, 1986), hasła w encyklopediach i słownikach, redakcje prac zbiorowych, recenzje i komunikaty oraz publikacje popularnonaukowe. Często uczestniczył w międzynarodowych kongresach, konferencjach, sesjach i sympozjach, wygłaszając na nich drukowane później referaty i włączając się w dyskusje. Z zamiłowaniem i odpowiedzialnością traktował dydaktykę akademicką, prowadząc licznie uczęszczane wykłady i seminaria, w które wkładał całą swą wiedzę i serce. Wypromował kilku doktorów i wielu magistrów. Stale związany z Uniwersytetem Warszawskim, był wicedyrektorem Instytutu Historycznego (w latach ) i prorektorem uczelni (w latach ). W 1984 r. otrzymał nominację na profesora nadzwyczajnego. Śmiało stawał na nowe wyzwania. W 1991 r. został dyrektorem Instytutu Nauk Humanistycznych Wojskowej Akademii Technicznej, gdzie już w nowych warunkach ustrojowych realizował program obywatelskiego wychowywania kadry oficerskiej w poszanowaniu tradycji, podejmował też własne prace z zakresu od dawna bliskiej mu historii wojskowości. Było to nowe doświadczenie, ale szedł tu śladami swoich wielkich poprzedników na tym obszarze badań Stanisława Herbsta i Andrzeja Zahorskiego. Jego wysokie kompetencje naukowe, ale i znana pasja działania były powodem, że powoływano Go na wiele stanowisk i funkcji. Był zastępcą sekretarza generalnego Polskiego Towarzystwa Historycznego (w latach ), sekretarzem naukowym Komitetu Nauk Historycznych (lata ) i jego członkiem (lata ), członkiem Międzynarodowej Komisji Studiów Europy Południowo-Wschodniej (od 1992 r.), przewodniczącym Społecznej Rady Programowej do Spraw Wychowania przy ministrze obrony narodowej (od 1991 r.), członkiem komitetów redakcyjnych kilku czasopism. Angażował się w społeczny ruch naukowy, działalność odczytową, oświatową i regionalistykę, niestrudzenie popularyzował historię w mediach. Blisko współpracował z Kościołem katolickim, uczestnicząc w wielu spotkaniach poświęconych historii Polski i Kościoła. Dnia 1 I 1993 r. objął stanowisko naczelnego dyrektora archiwów państwowych. Ten wysoki urząd przyjmował nie bez wahań i ze świadomością, że sprawowanie go ograniczy Jego własną pracę badawczą i świetnie rozwijającą się twórczość pisarską. Ale decydował się na to niełatwe i odpowiedzialne stanowisko w poczuciu powołania do służby i pełnienia misji, w przekonaniu o szczególnym znaczeniu archiwów dla nauki i kultury polskiej.
14 PROFESOR JERZY SKOWRONEK (21 VI VII 1996) 13 Tragiczny los sprawił, że kierował archiwami państwowymi ledwo trzy i pół roku, był więc najkrócej działającym naczelnym dyrektorem archiwów. Czas ten wypełnił pracą niezwykle intensywną i efektywną bo tylko tak potrafił pracować działalnością dynamiczną, naznaczoną śmiałymi inicjatywami i pełną nowych zamierzeń, która przyniosła wiele osiągnięć trwale liczących się w dorobku naszych archiwów. Przed objęciem urzędu pierwszego archiwisty Rzeczypospolitej archiwa znał tylko jako ich częsty użytkownik w kraju i za granicą. Szybko, dzięki umiejętności chwytania istoty spraw, ich wnikliwej analizy i trafnej syntezy, opanował najważniejsze problemy archiwów oraz zasady administracji i zarządzania. We wspomnieniu pośmiertnym (,,Archiwista Polski, 1996, nr 3) Andrzej Biernat, jeden z najbliższych współpracowników Jerzego Skowronka, dobrze scharakteryzował istotę i styl Jego pracy:,,wniósł do archiwów swój zapał, chęć działania i zdawałoby się niespożytą energię oraz przekonanie, że nie ma rzeczy niemożliwych do zrobienia. Wniósł też całą swoją osobowość człowieka czynu. Pragnął uczestniczyć bezpośrednio w wielu sprawach związanych z funkcjonowaniem archiwów. Wytyczał kierunki zmian i reform. W polu Jego widzenia i działania znajdowały się wszystkie istotne problemy polskich archiwów państwowych. Wiele starań poświęcił sprawie polepszenia bazy lokalowej archiwów, nie tylko dla posiadanego przez nie zasobu, ale i dokumentacji, którą należy przejąć z archiwów zakładowych. Przykładał dużą wagę do działań na tzw. przedpolu archiwalnym, pragnąc doprowadzić stosowany u nas system przejmowania akt przez archiwa państwowe do standardów zachodnioeuropejskich. To za Jego dyrekcji doszło do objęcia przez Archiwum Akt Nowych budynku Biblioteki Narodowej, od początku przeznaczonego na potrzeby archiwów centralnych. Jednym z ostatnich Jego wystąpień kilkanaście dni przed śmiercią był udział w inauguracji nowej siedziby Archiwum Państwowego w Przemyślu, z której cieszył się i był dumny na równi z jego pracownikami. Przy Jego zaangażowaniu i współpracy powstał sygnowany przez NDAP, Radę Archiwalną i Stowarzyszenie Archiwistów Polskich alarmujący raport pt.,,zagrożenie archiwów skarbnicy pamięci narodu i państwa. Zdając sobie sprawę z potrzeby nowej ustawy o archiwach doprowadził do zredagowania jej projektu pn.,,prawo archiwalne, kontynuując tym wcześniej rozpoczęte prace, i skierował go na drogę legislacyjną. Z przekonaniem bronił podważanych niekiedy zapisów o nadrzędności swego urzędu nad całą działalnością archiwalną administracji państwowej, co równałoby się zniesieniu szczególnych uprawnień tzw. archiwów wyodrębnionych. Stale podnosił potrzebę ratowania ginących lub ulegających rozproszeniu archiwaliów polskich znajdujących się za granicą, a w przypadkach, kiedy jest to zasadne i możliwe, sprowadzania ich do kraju. Jego staraniom należy zawdzięczać powrót do Polski ze Stanów Zjednoczonych części archiwum rodowego Potockich z Łańcuta. Doprowadził do podpisania umowy z Radiem
15 14 PROFESOR JERZY SKOWRONEK (21 VI VII 1996),,Wolna Europa, dzięki której archiwa polskie otrzymały kopie nagrań rozgłośni polskiej RWE i innych dokumentów związanych z jej funkcjonowaniem. Wysunął ideę utworzenia Archiwum Polonii jako placówki mieszczącej się w strukturze archiwów państwowych, której zadaniem byłoby ściąganie z całego świata i gromadzenie dokumentów wytworzonych przez osoby polskiego pochodzenia i organizacje polonijne. Największym osiągnięciem okresu Jego dyrektury było zapoczątkowane przez poprzednika przygotowanie edycji źródeł do sprawy Katynia, zrealizowanej przez Naczelną Dyrekcję Archiwów Państwowych wspólnie z Państwową Służbą Archiwalną Rosji i innymi instytucjami rosyjskimi. Opublikowanie w 1995 r. tomu 1 tego wydawnictwa (Katyń. Dokumenty zbrodni, t. 1: Jeńcy nie wypowiedzianej wojny. Sierpień 1939 marzec 1940) stało się wydarzeniem o wielkim znaczeniu politycznym i o szerokim oddźwięku społecznym. Kolejne tomy tego wydawnictwa odkryją rzeczywisty obraz bezprzykładnej zbrodni dokonanej na obywatelach polskich, ukażą jej motywy, rozmiary i skutki. Całość tego przedsięwzięcia będzie nie tylko rozrachunkiem z przeszłością, ale jak napisano w przedmowie do książki służyć ma,,prawdzie jako podstawie rozumienia się i wzajemnego zaufania ludzi i narodów. Profesor Jerzy Skowronek przywiązywał duże znaczenie do międzynarodowych kontaktów naszych archiwów i uporczywie zabiegał o umocnienie obecności archiwistów polskich w międzynarodowym środowisku archiwalnym. Efektem tego były podpisane umowy z dyrekcjami archiwów Litwy, Ukrainy, Łotwy, Bułgarii, Czech, Kazachstanu i Rumunii, kontynuacja dawnych kontaktów, wzmożenie inwentaryzacji poloników i wymiany mikrofilmów, także zabiegi o rewindykacje. Osobiście angażował się w te akcje, a z częstych podróży zagranicznych przywoził cenne doświadczenia i nowe pomysły, zyskiwał też w nich uznanie międzynarodowych władz archiwalnych i zagranicznych partnerów. Wyrazem tego było powierzenie Mu jednego z głównych referatów na XIII Międzynarodowym Kongresie Archiwów w Pekinie we wrześniu 1996 r., którego już nie wygłosił, oraz wysunięcie Jego kandydatury na wiceprezesa jednej z komisji działających w ramach Międzynarodowej Rady Archiwów. Spowodował przybycie do Polski misji MRA w celu oceny funkcjonowania systemu archiwalnego w Polsce na tle standardów zalecanych przez Radę. Końcowy raport tej misji polecił opublikować, w nadziei, że,,wzmocni on nieco słabnące dobre samopoczucie wszystkich archiwistów, a przede wszystkim pozwoli nam wszystkim skoncentrować większą uwagę na najważniejszych zadaniach. Archiwom polskim przypisywał integracyjną rolę we współpracy archiwalnej byłych państw komunistycznych Europy środkowej i wschodniej. Doprowadził do zorganizowania w Polsce dwóch międzynarodowych konferencji archiwalnych poświęconych archiwom byłych partii komunistycznych (Stara Wieś, 1995 r.) oraz problemom archiwów tych państw w dobie przekształceń prawno-ustrojowych (Puławy, 1996 r.).
16 PROFESOR JERZY SKOWRONEK (21 VI VII 1996) 15 Stawiał wysoko rangę polskich archiwów, wskazując na ich ważną rolę wżyciu państwa i narodu. W sprawach archiwalnych często interweniował u władz centralnych i szczebla lokalnego. Popularyzował archiwa w licznych wystąpieniach w prasie, radiu i telewizji. Na tematy fachowe wypowiadał się na łamach czasopism archiwalnych:,,archeionu i,,archiwisty Polskiego, organu Stowarzyszenia Archiwistów Polskich (zob. bibliografia). Wbrew przewidywaniom własnym i innych, kierowanie archiwami nie osłabiło Jego aktywności naukowej i dydaktycznej ani działalności społecznej. Do końca czynny w wielu dziedzinach nauki i życia publicznego, pozostawił po sobie trudną do wypełnienia pustkę. Otrzymał wiele dowodów uznania, poczynając od nagród Rektora UW, ministra nauki, szkolnictwa wyższego i techniki i sekretarza naukowego Polskiej Akademii Nauk do wysokich odznaczeń państwowych polskich i obcych (Złoty Krzyż Zasługi, medal Komisji Edukacji Narodowej, medal 1300-lecia Bułgarii, francuskie Palmy Akademickie). Pośmiertnie odznaczony został Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Profesor Jerzy Skowronek historyk, badacz, nauczyciel akademicki, społecznik, archiwista. I Jerzy Skowronek człowiek wielkiej pracy i ogromnej samodyscypliny, twardych zasad moralnych i wysokich przymiotów ducha. Zarazem człowiek spolegliwy, życzliwy, pogodny i otwarty, lojalny w koleżeństwie i przyjaźniach, chętnie spieszący z dobrym słowem, radą i pomocą. Potrafił zarażać swym entuzjazmem, wolą czynu i działania, przekonywać do wspólnych inicjatyw i przedsięwzięć. Doświadczyłem tego będąc zaproszony przez Niego do bliższej współpracy z archiwami, do wejścia do Rady Archiwalnej i objęcia Redakcji,,Archeionu. I nie wiem, co w oczywistej przecież zgodzie na tę współpracę przeważyło, czy wzgląd na własne archiwalne,,korzenie, czy długie, ponad czterdziestoletnie nasze koleżeństwo, czy pamięć o tym, jak działaliśmy razem w Polskim Towarzystwie Historycznym. Pewnie wszystko naraz miało swoje znaczenie. Tylko tego nie można było przewidzieć, że wkrótce przyjdzie mi Go na tych łamach pożegnać, w imieniu całego środowiska archiwistów polskich, Rady Archiwalnej, Redakcji,,Archeionu i własnym. Dnia 12 VIII 1996 r. towarzyszyliśmy Mu w Jego ostatniej drodze na Cmentarz Wolski w Warszawie, po uroczystym nabożeństwie w archikatedrze warszawskiej, z udziałem Księdza Prymasa i grupy księży, kompanii honorowej Wojska Polskiego i dużego grona przyjaciół, kolegów, współpracowników i uczniów. Pamięć o Profesorze Jerzym Skowronku przywołuje Pracownia Naukowa Archiwum Akt Nowych nosząca Jego imię oraz zawieszony w niej Jego portret. Wieczór wspomnień, zorganizowany w pół roku po Jego odejściu przez kolegów historyków i archiwistów, wymownie zaświadczył, jak trwały i niezatarty ślad po Nim pozostał. Stefan K. Kuczyński
https://docplayer.pl/5818905-Naczelna-dyrekcja-archiwow-panstwowych-archeion-xcvii.html
