Prof. Hanna Kowalska- Stus: ROSYJSKA CERKIEW KATAKUMBOWA

Hanna Kowalska- Stus

ROSYJSKA CERKIEW KATAKUMBOWA

Cerkiew katakumbowa Prawdziwie Prawosławnych Chrześcijan do niedawna była zjawiskiem znanym w stopniu minimalnym. Udostępnienie archiwów NKWD oraz opracowanie części, ściśle tajnych, archiwów Rosyjskiej Cerkwi katakumbowej umożliwiło badania nad tym zagadnieniem. Trudno określić jednoznacznie datę powstania tego tajnego Kościoła. Było to raczej stopniowe, w miarę nasilania się represji ze strony bolszewickiej władzy, zstępowanie w podziemie, utajnianie zewnętrznych przejawów istnienia Kościoła, ucieczka na pustynię przed Antychrystem, którego nadejście zwiastował bolszewizm. Przeniknięta na wskroś pierwiastkiem eschato­logicznym rosyjska kultura prawosławna kolejny raz w duchu apokaliptycznym interpretowała wtargnięcie pierwiastka antychrześcijańskiego do historii. Stąd częste w tym środowisku odwoływanie się do rzeczywistości opisanej przez św. Jana w Apokalipsie: traktowanie czasów bolszewickiego panowania jako zapowiedzi ostatecznej walki Chrystusa z Weliarem, Cerkwi Chrystusowej z antycerkwią-wszetecznicą.

Na początku lat trzydziestych zesłani hierarchowie Patriarchatu Moskiewskiego zaczęli wzywać wiernych, by nie poddawali się jurysdykcji metropolity Siergieja pełniącego obowiązki zastępcy tronu patriarszego¹. Wyznaczony na strażnika tronu patriarszego, po śmierci Patriarchy Tichona - metropolita kmtycki - Piotr, został aresztowany. Do śmierci w roku 1936, nie odzyskał wolności. Aresztowano także innych biskupów. Na wolności pozostał tylko biskup pomocniczy diecezji uglickiej Serafim (Samojłowicz). Wkrótce i on znalazł się w obozie sołowieckim.

¹ Ombi-ocrioBarenH KaraKOMÓiioii licthh11o-UpaBo cnaBHOH U,epKBH, Cbotlic Hobo- MyneHHKH MmponojiHTi.L Kup miii (Cmhphob, +1937) KaaaHcium u Mocm}) (IIeTpoBHX, +1937) I lerporpaacKMK.

Przełomowym momentem, który wpłynął na jednoznaczny podział w łonie rosyjskiej hierarchii była deklaracja lojalności ogłoszona w roku 1927 przez zastępcę strażnika tronu patriarszego - metropolitę niżegorodzkiego Siergieja (Stragorodzkiego)^{2 3}. Powołując się na rzekomą wolę zmarłego patriarch;. Tichona (Bieławina), uznał on, w imieniu Cerkwi, za powinność wszystkich prawosławnych wiernych okazać lojalność w stosunku do władzy radzieckie nie ze strachu ale w zgodzie z sumieniem. Wyraził także wdzięczność za troskę państwa o duchowe potrzeby społeczeństwa. Wydarzenia historyczne ostatnich lat uznane zostały przez metropolitę za przejaw Bożej Opatrzności w stosunku do Rosji: „Hto b coBepniHBineMCH y Hac, Kaic Be3ąe h Bcerąa, ąefłcTByeT Ta jkc ąecHHua Eokhsl HeyicjiOHHO Be,nyma5i Ka>K^Biir Hapoą k npeąHa3HaneHHOH cmy uejra”. List zawiera także żądanie skierowane do emigrantów, by złożyli pisemną deklarację lojalności w stosunku do władzy radzieckiej. W prze­ciwnym razie zostaną odłączeni od Kościoła. Metropolita ogłosił także ukonstytuowanie Synodu i zamiar rychłego zwołania Sobonr\

List ten wywołał lawinowy sprzeciw wśród większości pozostałych przy życiu hierarchów, kleru i wiernych. Oburzał ze względu na zafałszowanie intencji patriarchy Tichona, który jednoznacznie publicznie potępił poczynania bolszewickiej władzy, a także z powodu postawienia znaku równości pomiędzy Cerkwią i bezbożnym państwem. Budził sprzeciw, ponieważ świeża była pamięć o represjach a liczni hierarchowie i duchowieństwo byli więzieni w łagrach. Jedni zarzucali metropolicie przekroczenie prawa kanonicznego, drudzy uznali go za heretyka, a inni za bogoburcę. Liczne parafie odmówiły posłuszeństwa Siergiejowi. Na jesieni roku 1927 antySiergiejowskie grup} i pojedynczy hierarchowie zdołali zjednoczyć się i wystosowali list} potępiające do metropolity Siergieja. W kilku regionach odbyły się spotkania przedsoborowe, na których omawiano dalsze losy Cerkwi. Przywołano także treść listu biskupów^ zamkniętych w obozie sołowieckim, który zredagowano na

³  Dokument podpisali: za strażnika tronu patriarszego - metropolita Siergiej, członkowie tymczasowego Patriarszego Świętego Synodu, mtp. twerski - Sylwester, abp wołogodzki - Ałeksij, abp chutyński - Anatolij, abp Samarski - Paweł, abp Wiatski - Filip, abp zwienigorodzki zarządzający diecezją moskiewską - Konstantyn, bp sumski - Siergiej.

rok przed ukazaniem się Deklaracji metropolity Sergieja. W liście tym biskupi odrzucają oskarżenia władz bolszewickich o działalność antypaństwową i antyustrojową dowodząc, że Cerkiew współpracowała zarówno z despotatem Turcji jak i amerykańską demokracją. Rzeczywisty konflikt zawierał się w niemożności pogodzenia chrześcijańskiej nauki Kościoła z materializmem, możliwości zaakceptowania przez Cerkiew oficjalnej ideologii Partii Komu­nistycznej i rządu Radzieckich Republik. Ma to kardynalne znaczenie dla definiowania fundamentów życia społecznego: sfer}' moralnej i prawnej. Komunizm traktuje te wartości relatywnie i postrzega jako narzędzia służące do osiągnięcia doraźnych celów politycznych. Cerkiew głosi miłość i miłosierdzie, komunizm - bezwzględną walkę. Cerkiew uczy pokory, utwierdzającej godność człowieka, komunizm - poniżającej ją pychy. Cerkiew działa na rzecz umocnienia religii, komunizm chce ją zniszczyć. Podstawą i sensem istnienia Cerkwi jest to, co odrzuca komunizm. W związku z tym między Cerkwią i państwem nie może być mowy o zbliżeniu lub pogodzeniu, jak nie można pogodzić akceptacji i negacji. Żadne kompromisy i ustępstwa, żadne inter­pretacje wiary w duchu komunizmu nie mogą doprowadzić do zbliżenia. Chrześcijaństwo i komunizm wzajemnie się wykluczają. Biskupi jednoznacz­nie krytycznie odnieśli się do działań tego rodzaju Cerkwi Odnowionej (OÓHOBneHeHCKafl LfeicpKOBb), która szerzyła przekonanie, że komunizm realizuje ideę Ewangelii. Hierarchowie potępili też próby reinterpretacji dogmatów w duchu republikańskim (chodziło zwłaszcza o niepostrzeganie Boga jako władcy świata). List biskupów kończy deklaracja wierności tradycji Kościoła, która wyklucza jakikolwiek kompromis z aktualną ideologią społeczną⁴. Dokument dowodzi, że źródło represji władzy komunistycznej w stosunku do Cerkwi tkwi w związku pomiędzy bezbożnym światopoglądem i celami politycznymi. Biskupi podkreślają, iż władza nie zaprzecza, że stosuje represyjną politykę w stosunku do Cerkwi i wiernych, którą tłumaczy koniecznością zwalczania postaw kontrrewolucyjnych. Świadczy to o zamiarze zniszczenia Cerkwi i walce z religią, gdyż samo istnienie Cerkwi i postawa chrześcijańska traktowane są jako kontrrewolucyjne⁵.

⁴ http://wvwv.geocities.com/galaktion2002/dociunents/Solovkyl.html 13.04.05.

⁵  „EyflYHH HCKpeinniMH p.o Konna, mbi hc mo^kcm aaMaJiHHBaTb Toro npoTHBopeuHM. Kaicoe cymecTByer Me>KW HaMH, iipaBocjiaBHHMH, h KOMMYHHCTaMH-GoJibiiieBHKaMH, ynpaBJijnoiTiiTMH C01030M. Ohh era r ar CBoeii 3ananeH 6opi>6y c EoroM, Ero BJiacTbio b cep/max napo.ua; mbi ace bgcł cmłicji h Bcio u,eiib Hamero cymecTBOBaHHfl bhamm b itcnoBe/iam-ui Bepbi b Bora HBB03M02CH0 uiHpoKOM pacnpocTpaHemiłi u yKpenJieHKH 3Totł Bepbi b cepB,uax Kapoka. Ohh npH3HaiOT TOjibKO MaTepHaJiHCTHHecicoe riOHiiMaime HCTopHH, a Mbi BepHM b llpoMbiceJi EoacHH, nyno h t.zi. Oruto/Ib He o6eru,aa npHMHpHTb HenpHMHpHMoe h no/iKpacHTb Hainy Bepy noa KOMMyHH3M h pejiin'H03H0 ocTaBaacb TaKHMH, KaKHe ecTb, CTapouepKOBHHKaMH.Tamże.

Warto tu przypomnieć, że autor deklaracji lojalności, metropolita Siergiej, w tym samym 1926 roku całkowicie podzielał powyższy pogląd. Świadczy o tym projekt listu duszpasterskiego, z jakim pragnął się zwrócić do biskupóv. rosyjskich. Zmiana nastąpiła w związku z aresztowaniem metropolity, w wyniku którego musiał się załamać pod wpływem zastosowanych wobec niego represji.

Deklaracja lojalności została ogłoszona w lipcu 1927 roku, a we wrześniu tego roku zebrał się, w obozie solowieckim, Sobór biskupów, sygnatariusz} listu z 1926 roku, który zajął stanowisko wobec deklaracji. Analiza tekstu deklaracji doprowadziła do wniosku, że zawarte w niej sformułowania⁶ nie mogły zostać wypowiedziane szczerze i w związku z tym uwłaczają godności Cerkwi. Odezwa kijowska nazwała deklaracje metropolity Siergieja ogłosze­niem legalizacji i wezwaniem wszystkich rosyjskich diecezji i parafii do zalegalizowania swego istnienia w państwie bolszewickim na takich samych zasadach, jak to uczynili odnowieńcy. Sygnatariusze Odezwy oskarżają metro­politę Siergieja o to, że jako zastępca strażnika tronu patriarszego, metropolity Piotrogrodu Piotra (Polańskiego), który przebywał w lagrze i bez konsultacji z pozostałymi biskupami, nie nńal prawa wypowiadać się w imieniu Kościoła. Deklaracja została odczytana, jako szantaż, grożenie zepchnięciem nie- zalegalizowanych diecezji i parafii do podziemia, wyjęciem spod prawa i uznaniem za nielegalne. W tej sytuacji powstaje przypuszczenie, że zastępca strażnika tronu patriarszego stał się strażnikiem sowieckiego aparatu władzy, a zalegalizowanym księżom i biskupom zostanie wyznaczona rola jawnych i tajnych współpracowników organów bezpieczeństwa bolszewickiego państwa. Jak w takiej sytuacji mają się zachować wierni widzący zburzone cerkwie, zbeszczeszczone relikwie (św. Siergieja), uwięzionych, torturowanych i zamor­dowanych hierarchów, zamknięte klasztory (Ławra Pieczewska)? W świetle odezwy kłamstwo zrównało się z prawem, słowo utraciło więź z prawdą. Odezwa zwraca jednocześnie uwagę na fakt, że wymieniony w deklaracji Synod, jest de facto grupą, powołanych przez metropolitę, hierarchów, którzy stracą swoją legitymizację wraz z opuszczeniem przez niego stanowiska. Odezwa obwinia także autora deklaracji o to, że zajął odmienne stanowisko w kluczowych zagadnieniach dotyczących Cerkwi, w stosunku do znanego jednoznacznego stanowiska metropolity Piotra i większości biskupów a także świeckich członków Soboru i wiernych.

Już wówczas sygnatariusze Odezwy stwierdzili, że sytuacja ta oznacza nową schizmę, podczas której duchowieństwo i wierni znajdą się bądź

⁰ Chodziło o uzależnienie Cerkwi od państwa, naruszenia postanowień Soboru 1917/1918. Por. tamże.

⁷ KueecKoe eo33eamie, [w:] H.H.OcHiiona, CK603b oznb My'temat u eodbi c:\e3..., Moskwa 1998; http://www.geocitics.com/galaktion2002/library/osipova/index.html, 10.04.05.

w Cerkwi katakumbowej, bądź we współpracy z bogoburczą władzą i będą przeżywać nieustanny konflikt sumienia. Przepowiadali sobory bez uwię- zionych biskupów i patriarchy oraz zjednoczenie się z odnowieńcami .

Piotrogród - miasto rewolucji, stał się ośrodkiem obrony Cerkwi przed bolszewickim zniewoleniem. W grudniu 1927 roku do Moskwy, do metropolity Siergieja udała się delegacja leningradzkiego duchowieństwa i świeckich wiernych⁹. Pismo złożone na ręce metropolity uświadamia, że Cerkiew nie raz była prześladowana, co nie oznacza pragnienia kompromisu z władzą. Obecne prześladowania trwają od dziesięciu lat i nie godzi się porzucać tego krzyża. Najcięższy zarzut dotyczy zignorowania sądu na tematy poruszone w deklaracji świadków wiary, tych którzy są prześladowani. Metropolita został oskarżony o uznanie ich winnymi wobec władzy. Oskarżenia dotyczyły także braku reakcji na aresztowanie biskupów, erygowania nowych, bez zgody diecezji, oraz reaktywowania hierarchów ekskomunikowanych. Cel poselstwa, zawierał się w postulacie zamiany charakteru deklaracji. Żądano z naciskiem, by metropolita ogłosił, że była ona jedynie wyrazem jego osobistych przekonań oraz, by wycofał wszelkie niekanoniczne postanowienia. Delegacja oczekiwała, że metropolita Siergiej postąpi zgodnie z sumieniem. Jednak nadzieje się nie spełniły i jeszcze w tym samym miesiącu biskupi Dymitr i Siergiej (Drużynin), w imieniu diecezji leningradzkiej, wypowiedzieli posłuszeństwo metropolicie Siergiejowi (Stragorodzkiemu) i ogłosili wyjście spod jego jurysdykcji, zachowując jurysdykcję więzionego strażnika tronu patriarszego - metropolity krutyckiego Piotra¹⁰. List w tej sprawie został odczytany w katedrze

^s Osipowa zauważa, że: Mnorne Hcc.Te30BaTe.TH cwraior, hto 3x0 B033Bamie nanncano B.T/laMacKHHHM. ho HCTopHK M.B.ILlKapoBCKHH, onySjiHKoBaBiiiHH ero b cBoeti KHiire, cwraeT ero aBTopoM o. AHaTojnw /KypaKOBCKoro - nepsoro B03rnaBHTeJia khcbckhx hcthhho- npaB0CJiaBm>ix xpHCTHan. KpoMe nero noą bo33BaHneM ctoot caeayiomHe HMera: o. Eopnc KBaCHHUKHH, 0. AHflpeH BoHUYK, o. fhlMHipnil HbUHOB, 0. EBreilHH JlyKtaHOB. O. CnHpHflOH KncnaKOB h ap., tamże.

⁹    En.JfHMHTpHH (JJioShmob), npcrr. BHKTopmi (JfoSpoHpaBOB), MHpaiie H. M. Aa/ipeeBCKHH h C. A. AneKceeB Ackohbuob, nepeaajia Młrrp.Ceprino Tpn npoTecTHbix rtocjiamia. O^ho H3 hkx ot H\ieHH ynetcbrc AKaąeMHH nayK u npoijjeccypbi JiennnrpaacKHX by3ob Sm.to Hanncano npo^eccopoM BoeHHO-lopHAHHecKOH aKaaeMHH C. C. A6paMOBHHeM-EapaHOBCKHM, BTopoe no/uiHcajiH rnecTb apxnepeeB: apxjuen. FaBpHHJi (Bocboahh) h eimcKoribi: JIhmhtpmh (JIio6h- mob), CepruM (/JpyacHHHH), rpnropMH (JleGeneB), Cie^an (Bex), CepaJmM (IIporononoB).

¹⁰    Bo umsi Omąa u Cbina u Ceamozo J]yxa.

Cne ecu. ceudemenbcmeo coeecmu Hcimeu (2 Kop. 1:12): Hen o 3B oaHTen bH o naM ąonee, He norpemaa npoTHB ycTaBOB Cbhtoh IlpaBocJiaBHoił I lepKBii npe6biBaTb b ąepKOBHOM czbihchhh c 3aMecxHTejieM ilaTpHapnrero MectoGjik)cthtcjih CepraeM, MuiporioaHTOM HmKeropoącKHM H ero Chhoaom h co BceMH, kto eAHHOMbicjTeH c hhmh. He no ropaocTH, #a He Gyner cero, ho pa/rn Mupa coBecra, OTpmiaeMca mu .rama H ąen SbiBinero Hamero npeACTOHTejm, He3aKomio h 6e3Mepno npeBbicHBinero cboh npaBa h BHccmero Benincoe CMymeHHe “n jjbiMHoe HaąMeHHe MHpa b IfepKOBb XpncT0By, Koropaa ncenaioiHHM 3pera Bora npHHOCHT cbct npocTOTbi h ąeHb

Zmartwychwstania Pańskiego. Stanowisko to uzyskało poparcie metropolity piotrogradzkiego Josifa. Na zwołanym wkrótce przez metropolitę Siergieja Synodzie postanowiono ekskomunikować biskupów Dymitra i Siergieja (Drużynina) oraz wszystkich wikariuszy, którzy poprą „zbuntowanych".

Za przykładem piotrogrodzian podążyli: duchowieństwo i wierni Sierpu- chowa, arcybiskup Uglicza Serafini, biskupi Jarosławia", metropolita Piotro- grodu Józef, biskup czernihowski Pachomiusz i żytomierski Awierkij, późniejszy męczennik biskup głuchowski Damaskin, biskup woroneski Aleksy, Dymitr biskup gdowski. Ten ostatni przestrzegał metropolitę Siergieja, że natura zła domaga się ciągle nowych ofiar i ustępstwa są złym wyborem. Siła Kościoła nie pochodzi z zewnętrznego świata. Nieskuteczna jest w tym przy­padku polityczna zapobiegliwość. Wielu spośród sygnatariuszy Odezwy było aresztowanych, oskarżonych o kontrrewolucyjną opozycyjność wobec metropo­lity Siergieja. W poszczególnych diecezjach, na podstawie prawa kanonicznego i postanowień Soborów Powszechnych, zostały sporządzone dokumenty uzasadniające nieposłuszeństwo metropolicie Siergiejowi. Sprokurowane wów­czas dokumenty dotyczyły kwestii nieposłuszeństwa wobec nowo miano­wanych biskupów, podczas gdy pełniący swe obowiązki biskupi przebywali w obozach i więzieniach. Centrum Cerkwi katakumbowej była katedra Zmartwychwstania w Leningradzie, gdzie wyświęcano nowych biskupów. Posłuszeństwo wypowiedziała też staroobrzędowa Cerkiew Jednowierców,

CMHpemioMyupHa” (H3 nocjiaratH AtfpHKancKoro CoGopa k nane LlejiecTiuiy). H peniaeMea młi na cne nmiiB nocjie Toro, KaK h3 coGcTBemtbix pyK MHTp. Ceprna npmiHjiH CBHneTejibCTBo, hto HOBoe HanpaBJTCHHc h ycTpoeHHe pyccKon uepKomioii >KH3HH_: hm npHHHToe. hh otmchc, hh H3MeiieiLHio He nonaeaoiT.

noeeMy, ocTauaaci,, no mhjiocth BojKHeft, bo bcSm nocjiyiHHHMH nanaMH Eahhoh Cbktoh CoGopHoM h AnocTo.abCKOH LfepKBH, coxpaHK» anocTOJibCKoe npeeMCTBO 4epe3 naipnapmero MecToGjnocTHTena neTpa, MHTponojnrra KpyrauKoro, h hmch G.aarocjioBeHHe Hamero 3aKOHiioro EnapxHanBHoro MHTponojiHTa, młi npeicpamaeM KanoiiHHecKoe oóineraie c Mh- TponoJiHTOM CeprneM h co bccmh, Koro oh BOimaBJiaeT: h Bnpenb no cyna coeepmeHHoeo coóopa Mecnmocmu, x.e. c ynacTHCM Bcex npaBocjiaBHbix enHCKonoB hjih no OTKpbiToro m noJTHoro noKaaHMH nepen Cbktoh UepKOBBio canoro MmponoJiHTa Cepnra coxpanacM MoiTHTBeHHoe oGmeHHe jiHnib c TeMH, icro GmoneT da ne npecmynawmcn npaewia omen... m na He yTpaTHM noMaay iienpHMeTHO tok cBoGonbi, KOTOpyio napoBaa HaM KpoBHio CBoeio Eocnonb Ham Hhcyc XpHcxoc, OcBOOonHTejib Bcex HeJioBeKOB (H3 8-ro HpaBina III BceaeHCKoro Co6opa). AMHHb.

EnucKon Cepzitu, EmtCKon JJuMumpuii

http://vvww.geoeities.com/galaktion2002/library/osipova/index.html 11.04.05.

^u f Azatpameji, Mnmpononum JlpocjiaecKUU. f Cepacpu.M, Apxuen. YzjimcKtiu (Bumptiu HpocnaecKoii enapxuu, óbieiuuu 3aMecmumenb IJampnapuiezo MecmoójitocmumejiH). fMump. Mocucp (mpemuu U3 ym3amibix IlampuapuiUAi MecmoómocmumejieM saMecmumejieu). f Apxnen. BapnaaM, 6biemufi IlepMCKUu, epeMenno ynpaemuoiąuu J1io6jiuhckhm enmpuamcmeoM. f CMupeHHbiu Eezenuu, En. PocmoecKuii, eumpitu HpocnaecKoii enapxuu.6 (peepajin 1928 z.

której pasterzem był później znany biskup ochtyński Alimpij . W 1929 roku aresztowano 15 biskupów, którzy odłączyli się od oficjalnej Cerkwi.

GPU (Gławnoje Politiczeskoje Uprawlenije) jeszcze za życia patriarchy Tichona prowadziło działalność operacyjną skierowaną przeciwko Cerkwi. Z raportów wynikało, że w 1924 roku 8195 księży pozostawało w jurysdykcji patriarchy Tichona, co stanowiło 67%. Reszta tworzyła tzw. Cerkiew Odno­wioną, budowaną przez bolszewików. Rozpracowywano 47 kontrrewolu­cyjnych cerkiewnych organizacji¹³.

Instytucjonalny początek Cerkwi katakumbowej związany jest z uzgod­nieniem biskupów'^- dotyczącym sposobu działania w⁷ nowych okolicznościach. Świadczy o tym list metropolity piotrogrodzkiego Józefa (jednego z zastępców⁷ strażnika tronu patriarszego) skierowany do biskupa Dymitra (Lubimowa). Jest w nim mowa o konieczności zakonspirowanego działania i dążenia do zwołania Miejscowego Soboru. W liście pasterskim, skierowanym do wiernych, metropolita przygotowuje ich do życia w czasach, gdy nie będą mieli obok siebie kapłanów, do życia pełnego udręki i cierpień, a wzorem będą służyć pustelnicy karmiący się modlitwą i lekturą. Biskup piotrogrodzki Marek

¹²            Na ten temat czytamy: Ha Coóope 1964 r.. Ha kotopom MmponoJiirr AnacTacnii no^aji npomeHHe oG yxoae na hokoh, IIepBOHepapxoM, no npeąnoaceHino Cbt. HoaHHa IHaHxancKoro h CaH-OpaimHCCKoro, 6bi:i HaGpan npnexaBmiiH BMecTo CBoero npaBHHiero apxnepea. ApxHenncKoiTa CaBBbi. ero BMKapHM, EimcKon (PuJiaper. CoGop cyąnn eMy Glitb hobhm nepBonepapxoM 3apyGe>KH0H Pycckoh IlpaBocJiaBHOH IJepKBH, h oto GpeMH oh Hec b TeneHiie 21 rop;a.

Kax pa3 noHTH nocepeąHHe ototo BpeMeHH nepBOCBHTHTenbCTBa, Ba. OmiapeTOM Głiji C03BaH 'ipeiHri Bce3apvGe>KHbiH CoGop, Ha KoropoM Glijih npHwmj oneHb BaacHbie jpw PyccKOH U,epKBH pemeHHH. b nacTHOcm cHsnte kjihtb Ha crapbie oGpaabi h npH3biB k CTapooGpaauaM o npomeiiHH CTapsix oGna h BoccocamieHHH b eannoH PyccKOH IJepKBH. Ho ocoGemio 3ano\maTca HauiHM sepyioiujiM neTbipe ripoeJiaBJieHiia Cbbtbix yrojmHKOB Eo>khhx, 6biBruHe b oto ;iBajru,aTH.TeTHe: cBHToro upane/moro o. HoaHHa KpoHiirra/iTCKoro, npeno^oGnoro Fep- Mana AjiBCKHHCKoro, cbhtoh GnaaceirHoti KceHHH rieTepGypiKCKOH h CoGopa Cbbtbix HoBOMyHeHHKOB ii HciioBe^HHKOB Pocchhckhx ot Ge36o>KHHKOB yGHeHHbix, bo raaBe co Cbhtmmh UapcTBeHHbiMii MyneHHKaMH, coBepmeHHoe PyccKoio IJepKOBbio b H3rHaHHH b 1981 r. „UpaBoc.iaBHaa Pycb", PT«22, 1985. JJononHeHO pe/iaKHHCH "L],epKOBHLix BeąoMOCTeH", ^eKaGpb 2002 r.

¹³            UlnuoHCKan opzamamfUH ąepKOSHUKoe bo raaBe c MnTp.IIerpoM (Hojuihckmm) h apxHen.Oeo/iopoM (no3ąeeBCKMM); rne3do bo raaBe c en.BeHHa.MHHOM (TpoHUKHM); Peemimenu npaeoaiaeuH, pyKOBOUHMbie M.A.HoBOcejioBbiM; Koppecnohdennihi, BooraaBnaeMbie KpyriHbiMH THxoiioBHaMH, HH<ł)opMHpyioiiiHMH 3apy6e*Hyio npeccy o roHeHnsx Ha Bepy; IlonoecKafi AmdeMiw, c HejieraJibHoił hykobhok ripo(j)eccypoH bo raaBe; Moannumbi, nonn- Tarejiii o.HoaHHa KpoHnrraąrcKoro, aBJiaioniHecH Kpaummu nepKo&ubiMii MOHapxucma\m- rpanamuKaMir. KoMumem noMoiąu 3aKJnoHe.HH.bm u ebicnaHHbm nonaM, no/wepmiBaioiHHH, no BepcHH neicHCTOB, TOJibKO KpytiHbix aHmucoeemcKiix nonoe. CnucoK azeHmypHux pa3pa6omoK, ApxHB Koctoh Kojure^iKa. H. OcHrioBa, dz. cyt.

126

Hanna Kowalska-Stus

(Nowosiołow) napisał apologię tych, którzy odłączyli się od metropolii;. Siergieja¹⁴.

W 1928 roku zaczęły się przygotowania do Miejscowego Soboru w łonie Cerkwi katakumbowej. Sobór odbył się w warunkach konspiracji i trwał oc 9.marca do 8 sierpnia 1928 roku. Uczestniczyło w nim siedemdziesięciu hierarchów. Sobór przebiegał w czterech etapach i różnych miejscach. Dlatego nazwano go koczującym. Analityk dokumentów - biskup Ewagriusz (Drenteln) ustalił, że były to: Syzrań, Jelec, Wysznij Wołczok. Przygotowania do soboru prowadzone były drogą korespondencyjną oraz na spotkaniach w małych grupach. Organizatorem był prawdopodobnie biskup Marek (Nowosiołow i ukrywający się od roku 1922. Podróżował po kraju i zbierał informacje. Grupa robocza¹' konsultowała zagadnienia soborowe z wysłannikami więzionych biskupów. Obrady Soboru były stenografowane. Sobór przyjął 29 kanonów¹⁶. Najistotniejszych było pierwszych sześć kanonów: 1. i 2. określał członków Cerkwi Odnowieńczej i stronników metropolity Siergieja - heretykami. Kanon 6 rzucał anatemę na cerkiew Siergiejową . Postanowienie to zostało wysłane do metropolity Siergieja. Kanon 7 rzucał anatemę na władzę radziecką . Reszta kanonów traktowała o przyjęciu do Prawdziwie Prawosławnych Chrześcijan joannitów, imiasławców i staroobrzędowców. Jednomyślnie przyjęto 12 kanon, który rzucał anatemę na wszystkich zniesławiających stary obrzęd. Sobór, który przyjął reformę Nikona nazwano w tym kanonie soborem oszukańczym

" http://www.geocities.com/galaktion2002/library/osipova/il 1 .html 14.04.05.

¹⁵ En. MapK (Hoboc&iob);. en. Hob (TpeHHHiKHH), kbk .iimhbih npeącTaBHTejib apxneu. Awipetf (yxTOMCKoro) n aiuipeeBnen; en. AueKcnH (Byn), kbk npeącTaBHTejib apxnen. /Jhmhtphh (JIioÓHMOBa) h hoch<1)jhih; en. BacHJiHił (IlpeoGpaiKeHCKHH). KaK npeflcraBHTeJih « a p o cnaB c ko ił rpyniu>i»; npor. PleTp riepByniHH - flOBepeHHoe nrnio apxnen. Oeoąopa (rio3AeeBCKoro) h npejicTaBurejn, ąainnioBneB; nepoMOH. Feopran (TepexoB ?), npe,ącTaBJBi- roniiiH rpyimy bhktophbh; nepoM. Ab/iuh (Obchhhhkob?), iio-bh/ihmomy, noBepennoe jihuo CTapooSpanneB-eaHHOBepneB.

^la Materiały dotyczące Soboru „koczującego” zaczerpnięte z: ApxHerracKori Ambpochh (rpacj) (j)0H CnBepc). KamaKOMÓuan IJepKoeb: «Konywu{Uu» Coóop 1928 z. // «PyccKoe HpaBocJiaBHe». Cbhkt neTepGypr 1997. N° 3 (7).

¹⁷ CepzueeifOM, co cboum ynumeneM CepzueM CmpazopodcKUM, yuaupm, urno 6ozoxynbnan, óesóojłcuaa u oessamnnaa «e.nacmb» ecnib enacnib om Boża dannan, no cnoey Anocmojia, u :muM neuecmushiMyuemieM paidupamąiiM meno Xpucmoeo: AHatpeMa Cepzueeifcat, co ceouM ynumeneM Cepzueu CmpazopodcKUM, yuaiąmi, urno 6ozoxynbuan, oendonenan u óeisaKOHHaa «enacmb» ecmn enacnib om Boża dannan, no cnoey Anocmona, u omiiM neuecmuebiM ynemieM pa-jdupamąuM meno Xpucmoeo: AnatpeMa. Cyt. za: H. OcnnoBa. dz. cyt.

t n

CoBeTCKaa bjiuctb - eerb BnacTb 6oroxynbHHKOB n xphctofOHMTeneH, to ąencTBne anacjje.MLJ chjiłho paciipocrpansicTca Ha 6e36oacHyK) BJiacrt, n cjienyer MOjiHTbcs He aa Hee, a 06 H36aBJieHnn jnoąen cbohx ot ropt.Koro MywrenbCTBa GeaSoacHOH BJiacTbio n o cipa>KayuieH 3eM'ie PoccnncKołi. ycTaHaBUHBaeM htchhc nocne cnyacGbi ocoSofi mojihtbbi o roHHMoii n MHorocTpaąajibHon IfepKBH. Tamże.

(iłżesobor). Sporo kontrowersji wywołał kanon 15. uznający zamordowaną carską rodzinę, za świętych. Przeciw kanonizacji cara wystąpili: biskup Marek, abp Andriej (Uchtomskij). Już wtedy powstała pierwsza praca na temat nowych męczenników autorstwa bpa Marka^{1 9}.

Sobór zmieniał warunki wyświęcania biskupów. Z powodu licznych aresztowań ustalono, że w wyjątkowych wypadkach, może tego dokonać jeden biskup. 21 kanon postanawiał, że wszelkie decyzje odnośnie do Cerkwi może podejmować tylko Sobór: biskupów, kleru i ludu. Kanon 22 powierzał ludowi obowiązek odprawiania nabożeństw, gdy zabraknie duchow­nych²'¹.

Lata trzydzieste przyniosły nową falę represji. Do roku 1937 NKWD aresztowała prawie wszystkich duchownych, związanych z Cerkwią kata- kumbową. Wielu z nich zostało rozstrzelanych. Pozostający w głębokiej konspiracji oraz przebywający w obozach podejmowali próby jednoczenia parafii pod opieką nielicznych nowo wyświęcanych biskupów i księży. Zrodziło to potrzebę zwołania następnego soboru. Odbył się w czerwcu 1937 roku w UsL-Kutsku nad Leną. Było to miejsce etapow^?e, gdzie na dalszy transport oczekiwali więźniowie jadący z Irkucka i do tego miasta. Spotkali się tam wówczas dwaj metropolici, czterej biskupi, dwaj księża i sześciu wiernych świeckich Cerkwi katakumb o w'ej. Były to czasy, gdy więcej duchowieństwa przebywało za drutami kolczastymi niż na wolności, dlatego postanowiono wykorzystać nadarzającą się okazję do podjęcia ważnych decyzji. Sobór trwał zaledwie cztery godziny. Przewodniczył metropolita Jan. Sekretarzem był wieziony na miejsce osiedlenia - A. Z. Postanowień nie zapisano. Sekretarz, zobowiązany przysięgą, miał prze­kazać tylko te, które dobrze zapamiętał.

Najbardziej istotne postanowienie tego soboru miało na celu obronę Cerkwi znajdującej się w ukryciu przed zgubą rozproszenia. Podkreślano istnienie jednej Cerkwi, której pień wyrasta z Cerkwi przedrewolucyjnej, która na skutek bezbożnej rewolucji rozgałęziła się na Cerkiew Prawdziwie Prawosławnych i Cerkiew na Emigracji. Wykluczono wówczas konieczność istnienia wspólnej ^{19 20}

¹⁹ Bce ydueuHbie óejóojK-nuKciMU 3a ucmuHHyio npaaoc/iaeHyio eepy da enunamcn a JIuk Cenmbix MyneHUKoe <...> TojibKo mom npusnaemcsi MyueuuKOM llpaeocJiaaHoii LjepKcu, Kmo eo epeMena namp.TuxoHa He 6bin hu caMoceamoM, nu odnoenem^eM, a a nocjiedywiąue epewena hu caMocenmoM, hu ovH06.nemje\i, hu apueopbeeijeM, hu cepaueeifeM, udo u y mex uMcnucbyóumbie óesóojłcnuKawu, ho npuwimb ux 6 cohm cexmbix MyuemiKoe cneeptio nped ohomu Bomcuumu. Tamże.

²⁰  UcnoeednuKOM sepu, daotce ecsiu ouu u hc 6 ceniąenuoM cane, - nepuan necmb <...> Ecjiu uccHKuem y &epnbix cumąeHcmco eooóiąe, da óydem c humu jjyx C&unbiu, Komopbiu naynum pa3peiuamb ece eosnuKafoiąue eonpocbi & dyxe Hcmunuoeo llpaeoc/iaem. Tamże.

jurysdykcji. Sobór rzucał anatemę na tych duchownych, którzy tworzyli nowa cerkiew w zgodzie z bolszewickim reżimem .

Druga wojna światowa została przyjęta przez większość członków Cerkw i katakumbowej jako nadzieja na wyzwolenie spod władzy Antychrysta. Na terenach zajętych przez Niemcy tworzyły się oddziały wojskowe, które poddały się dowództwu niemieckiemu. W rezultacie powstała Rosyjska Narodowa Armia Wyzwoleńcza (RONA). Przyłączyli się do niej także repatrianci z Niemiec. W jej strukturach najbardziej zasłużył się Oddział Kamińskiego- Woskobojnikowa. Powołani do Armii Czerwonej członkowie Cerkwi kata- kumbowoj odmawiali złożenia przysięgi lub dezerterow^ali. Klęska Niemiec spowodowała masowy exodus całych rodzin na Zachód' . Sytuacja ta, począwszy od 1944 roku, spowodowała represje, na terenie europejskiej części ZSRR, które trwały do roku 1953. Polegały one na masowych deportacjach za Ural i do Kazachstanu, wyrokach śmierci dla duchownych i szczególnie aktywnych świeckich oraz wysokich wyrokach pozbawienia wolności w obozach koncentracyjnych. Była to bardzo niekorzystna sytuacja dla zakonspirowanych struktur Cerkwi Katakumbowej. ponieważ rozerwała tajne sieci łączności w diecezjach, które utraciły charakter terytorialny. Często, na skutek zesłań, wierni jednej diecezji zostali rozrzuceni po całym terytorium ZSRR. W opinii członków Kościoła był to prawdziwy pogrom. Niektóre parafie utraciły całkowicie kontakt ze swoimi biskupami aż do początku lat 90-ych. Pojęcie diecezji istniało tylko dzięki osobistym kontaktom. Wierni określali sw^;oją przynależność diecezjalną legitymując się mianem pochodzącym od imienia biskupa, który kierował tą diecezją jeszcze za patriarchatu Tichona: daniłow'cy, josiflańcy, andriejewcy.

W związku z tą sytuacją a także ze względu na fakt intronizacji patriarchy Siergieja (12.09.1943) na skutek zabiegów Stalina"’, zebrał się kolejny Sobór, ^{21 22 23}

²¹ Materiały dotyczące Soboru w Ust'-Kutsku pochodzą z: ApxireriHCKon Ambpochh (rpaij) (})0H Cniiepc). KaraKOMGiian IfepKOBb: YcTb-KyTCKHti Co6op 1937 r. // «PyccKoe TTpaBocuaBHe», 016., 1997, No 4 (8).

²² Ludzie ci wydani w ręce NKWD przez Anglików zostali deportowani i zesłani.

²³  OcoGeimoe OTBpaineHHe BHBtiBaJio „narpnapiirecTBo" Cepraa, Koero 12.09.1943 cąeaaiiH "naTpHapxoM", rio cjiobum OrajiHHa, „óojibmeBHiiKHMH TeMnaMir", - na>Ke 6e3 bchkoh bhotmoh KaHOHHMecKOH nponeąypbi. PlHTepecHO, hto na TaKoe 6e3o6pa3ne OTKJiHKHynacb h PITI(3, codpaB b Beite CoBemaime Eiihckoiiob h b OnpeąejieHHH ot 3/16 oicr. 1943 Sdwm. „Phópamie Mump.Cepzun na ripecmon Plampiiapm Mockobckozo u ecesi Pycu H(vixemcx atanoM He monbKO )ie kuhohuUHbiM, ho u HeąepKoeHbiM, nomimunecKUM, 6U3fsaHHbm immepecaMU coeemcKou napmuimoii KOMMymicniu<tcckou enacniu u ee e,o3znafiumejui dimnamopa Cmanuna, nepe- otcmamąux mnotcejiuu Kpiauc eo epejm eoiiHbi...", cyt. za: „UępKOBHaa >KH3Hb". 1984. N® 7-8, s. 152. W dokumentach widnieje także zapiska bpa Je wągr ij a: JJa npoKJiHitymcH ko eexu eeKOM ace me, unio ymtm ujm pasdejwem Mnemte, nmo cuh anmuxpucma nmdoed SesóojtcHbiń Cmanun ecmb „Bozom damibiu eootcdb napoda", „noKpoeumenb llepKe.it" u "uoeuu KoHcmaumiiH" u urno

który obradował przez dziesięć dni w roku 1948 w mieście Czirczik niedaleko Taszkientu. Uczestniczyło w nim 8 biskupów. 5 przedstawicieli biskupów, oraz dwóch zakonników: sekretarz i stenografista Soboru. Bp Władimir przedstawił obszerny referat na temat herezji sergiaństwa. Podkreślał w nim związek pomiędzy obecnym patriarchą i metropolitą Siergiejem, aby przeszkodzić szerzonej przez kilku katakumbowych biskupów⁴ nauce o kanoniczności panującego wówczas patriarchy Aleksego I (Simańskiego)²⁵. Kanon mówił jednoznacznie, że ostatnim patriarchą rosyjskim był Tichon (Bieławin). Zebrani na Soborze Cerkwi katakumbowej biskupi nazwali, zwołany przez Stalina, Sobór rozbójniczym. Niepokoiły także plany Patriarchatu Moskiewskiego, by zwołać VIII Sobór Powszechny²⁶. Na skutek przyjęcia zaproszenia auto­kefalicznych Cerkwi do uczestnictwa w tym Soborze, straciły one zaufanie Cerkwi katakumbowej. Zwyczajem soborowym powtórzono wcześniej ogłoszoną anatemę, związaną z tą herezją, dodając do niej imię obecnego patriarchy"⁷. Kanon 10 ogłosił grzechem służbę w Armii Czerwonej, członkostwo w KPZR, komsomole, związkach zawodowych, kołchozach. Posiadania dowodu osobistego nie uznano za grzech. Przyjęto 11 kanonów. W Soborze wzięło udział 8 biskupów 5 przedstawicieli. Prócz tego w obozach

ejuy cnedyem cjtyotcumb kuk npaeocjiaenoMy ijapio, npocnaensimb, MomimtcH 3a nezo u dawce noKnanambCfi, - ece marne da Gydym anacpeMa. Tamże.

²⁴   Bp. Afanasij Sacharow; dowodzili, że po śmierci metropolity Piotra - strażnika tronu patriarszego, nie ma innego zwierzchnika Cerkwi, prócz Aleksego I, który został uznany przez patriarchów wschodu.

rs e

AJieKCHH I raiGKe npiohiBaii "Bcex npaBociiaBHHX pyccKHX xpnc'maH... npeBLime Bcero ó.iaro/iapHTi, Bora 3a to, hto Oh... B03rrraBHJi ee H36paHHŁiM Mm Ferma.'ilhbim BoacąeM". Hobbim KoHCTaHTHHOM - nOKpOBHTejICM IJ,epKBH" ero nOCTOHHHO Ha3BlBaJIH nOHTH BO Bcex nponOBe/t£X. Mbi 3HaeM, hto hobcioaY npen&TH FIpaBOCJiaBHyio IJ,epKOBb, tojiłko ocTanact PyccKaa 3arpaHHHHaH IfepKOBŁ, He no/pmHHBtnaaca cnyraM airraxpHCTa. F[o3TOMy OTHbme b roHHMoit TaiiHOH L[epKBH b 3eMJie Pocchhckoh nycTB noMHHaeTca hms, kuk Hamero BceoGmero ra&BM, Be.THKoro Focno^na w Oru,a namero MHipouo.THTa AnacTacna. Kto tuk ne nocTyriHT, to na óyneT oTJiyneH. Z notatek Soboru 1948 roku, cyt. za: AMBpocHH hnucKon roTiJiCKHH MHX, KamaKOMÓHan nepKoem: mauubiu co6op 1948 z., “PyccKoe ripaBoc.TaBHe”, Na 5 (9), 1997. c. 12- 27.

²⁰ Sobór ten był przygotowywany z inicjatywy Stalina w roku 1948. Nosił oficjalna nazwę: UepKOBHoe CoBemamre Dian h npeflCTaBHTejieił npaBocjiaBHi>ix AiitokccpanBHBix Lł,epKBeii. Udział autokefalicznych prawosławnych patriarchatów w tym Soborze był dla hierarchów Cerkwi katakumbowej dowodem ich zdrady. W związku z tym ogłosili następujące posta­nowienie: Mbi e03depwc.ueae.MCH om oCnąemiH c emicKonoM EpnucKiiu Aumomieju, eo-nepeux, nomoMy urno co.MHeeae.Mcn e ucKpennocmu ezo oópaiąenun; eo-emopbix, nomoMy urno ezo coocmeennan nacmea He npummaem ezo u mpeóyem cyda nad hum. Kmo ecmynurn c ebiuiepeHeHHbiM AnmoHueM e oóiąeuue, mo da 6ydem onuiyuen. Tamże.

²⁷ EesooDfCHbiii AneKcuu Cumohckuu, óbieiuuu en.TuxeuHCKUu[14], HasbieaKmpiu ce6n ‘Uampnapxo.M ecen Pycii", kok HbmeuiHuii znaea epemuroe cepzuan u cum eepnuii noMoiąmiK aHmuxpucmoea Miimp. Cepzun, - da 6ydem anacb&Ma! Cyt. za tamże.

i na wolności przebywało 12 innych biskupów. Na czele hierarchów Cerkwi katakumbowej stanął bp Władimir.

r

Śmierć Stalina przyniosła pewne korzystne zmiany polityczne, jednak nie dotyczyły one Cerkwi. Z łagrów zwolniono tylko skazanych przed wojną. Niestety nieliczni zostali wśród żywych. Aresztowani na terenach okupo­wanych dostali wyroki od 15 do 25 lat. Nie zyskali prawa do amnestii. Na zesłaniu na Syberii przebywały całe parafie Cerkwi katakumbowej wysłane tam pod koniec wojny. Tylko kilku rodzinom zezwolono na powrót. Prześladowania Cerkwi katakumbowej były kontynuowane na mocy zapisu prawnego włączającego Cerkiew Katakumbową do spisu zakazanych „organizacji reli­gijnych'’. Zapis ten pozwalał oskarżyć i aresztować każdego duchownego i wiernego.Te nowe okoliczności doprowadziły do zwołania kolejnego tajnego Soboru. Odbył się między 9 i 21 czerwca 1961 roku w pustelni św. Mikołaja w Baszkirii. Grupie przygotowawczej przewodniczył protojerej Piotr (Pier- wuszyn) z Moskwy. W Soborze uczestniczyło 12 biskupów' i 6 przedstawicieli biskupów, ihumen pustelni o. Elpidifor (Gagin) oraz inni mnisi . Przyjęto 23 kanony. Nacisk został położony na potępienie wszelkiej współpracy z władzami, członkostwa w partii oraz innych organizacjach. Kanony utwier­dzały w przekonaniu, że Aleksy I jest Iżepcitricirchą. Najbardziej jednak obawiano się wpływu na Cerkiew' Katakumbową zdrajców. Biskupi uważali, że ludzie słabi i chwiejni mogą w istotny sposób zaszkodzić Cerkwi kata­kumbowej. Dlatego też liczne kanony były poświęcone temu problemowi. Miały one na celu odgrodzić zdrajców' od Cerkwi w czasach prześladowań i dawały nadzieję na powrót po ich ustaniu. Dlatego Sobór nakazywał nakładanie ekskomuniki na tych, którzy zdradzili. Na łono Cerkwi mogli zostać przyjęci przed śmiercią w przypadku skruchy. Po 7 latach na łono Cerkwi Sobór zezwalał przyjąć jedynie tych, którzy zdradzili pod presją tortur. Ponieważ były to już czasy rozwiniętego ruchu dysydenckiego, postanowienia soborowe zostały przekazane Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej Zagranicą (RCPZ).

W latach 70 nie zwoływano Soboru miejscowego, natomiast zbierały się tzw. małe sobory, skupiające biskupów lokalnych np. zachodmosybenąskich (1971). Sobór 1971 roku rzucił anatemę na nowo wybranego patriarchę Pimena, Lokalny Sobór Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej Patriarchatu Moskiewskiego

■ Postanowienia tego Soboru podpisali: Am<1)hjioxmh (UlnOanoB), AfanacKH (BbipbinaeB), Bjia/iHMHp (ILTrpoMbepr), PaBpHuii BuMKeuTCKitii. JJoMCHTHaH. Hjiłs (?), JleorroiH (Kep- KeHiroB), MepKypHH (Kotjiob), MoaecT (BacmibKOB), Pombu (Pynepr), Cbicoh (MaKapoB) ii Oeo/iocmi A6aKancKnii. Kilku biskupów podpisali ich przedstawiciele: BapcoiroJiiiH (?), Hoaiui 3apaiiCKHH. HoHa (?), Ohhchm (?), MapKejni (?) u Miixairr (EpinoB ?). Podczas Soboru wyświęcono trzech biskupów. Byli obecni także przedstawiciele wspólnot, które nie posiadały swoich biskupów. Przyt. za tamże.

oraz tzw. teologię rewolucji. Postanowienia tego Soboru znalazły odbicie w decyzjach Soboru Arcybiskupów RCPZ (1971). Stwierdzono tam, że Rosyjska Cerkiew Prawdziwie Prawosławnych jest Kościołem Matką w sto­sunku do Cerkwi Zagranicą i winna ona czerpać z jej bogatego duchowego doświadczenia. Małe Sobory z lat 1974 i 1976 potępiły autokefalizm Cerkwi Amerykańskiej oraz ekumenizm.

Lata osiemdziesiąte nie przyniosły poprawę losu prawdziwie prawosław­nych. Byli oni oskarżani o pasożytnictwo i włóczęgostwo, o nieposiadanie dokumentów tożsamości, o uchylanie się od płacenia podatków o aspołeczność i tworzenie hermetycznych grup, o niekorzystanie z elektryczności, radia, nie- posyłanie dzieci do szkół i do wojska. Represje polegały na odbieraniu dzieci rodzicom, aresztowaniach rekrutów, zesłaniach na długie wyroki kleryków tajnych seminariów.

W ciągu ostatnich kilkunastu lat pojawiła się bogata literatura wy­świetlająca historię Cerkwi Katakumbowej. Są to materiały różnego rodzaju: dokumenty z archiwów NKWD, wspomniane już tajne archiwa zawierające stenogramy Soborów oraz inne dokumenty, ale także nie mniej cenne dzienniki i wspomnienia, ukazujące życie setek rosyjskich współczesnych męczenników za wiarę. Stanowią nie tylko świadectwo epoki, ale przede wszystkim pełnią rolę podobną do tej, jaką pełniły żywoty świętych, ukazując współczesnemu człowiekowi prawdziwy wymiar ludzkiego życia. O ich popularności świadczy liczebność nakładów.

Publikowane materiały archiwów NKWD stanowią nie tylko źródła niezbędne do badania historii Cerkwi, ZSRR i jego organów, są także cennym materiałem do badania historii kultury w jej różnorodnych aspektach . Jednak największą liczbę tytułów stanowią wspomnienia o życiu księży, mnichów, biskupów, którzy zmarli w opinii świętości. Prawosławie określa ich mianem: podwiżniki, prawiedniki, stiażatieli. Są wśród nich: Ojciec Arsenij, Protojerej Michaił (Czelcow), ihumen Nikon (Worobjow), biskup Łuka (Wojno Jasie- niecki, prof. medycyny, anatomopatolog), świecki wiemy Boris Sziriajew i wielu innych. Stanowią współczesną kontynuację niezwykle ważnego dla prawosławnej kultury w Rosji gatunku - opowieści hagiograficznej.

Tom, składający się ze wspomnień o ojcu Arseniuszu, a także zapisanych jego własnych relacji doczekał się w ostatnich latach pięciu wydań. Każde z nich było uzupełniane. Piotr Andriejewicz Strielcow, znany historyk sztuki

Upocmume seesóbi rocnodnu. PIcnoeedmiKu c cozjindamau e doryMeumas, OpjnHHO 1999. Książka nie zawiera żadnych komentarzy, jest zestawieniem urzędowych dokumentów, którym nadano metaforyczny tytuł Jednak jej warstwa stylistyczna i ekspresyjna nadaje jej walor estetyczny zbliżony do epiki. Przypomina miejscami prozę Gogola, gdzie eschatologia miesza się z banalnym złem.

średniowiecza, przyjął śluby zakonne w optyńskiej pustelni w 1919 roku. Był cenionym spowiednikiem, gromadzącym wokół siebie liczne grono dzieci duchowych. Od 1927 roku do 1958 z kilkoma krótkimi przerwami przebywał w obozach. Zmarł w Rostowie w roku 1975. Udzielał sakramentów w obozach. Konspiracyjnie, na polecenie biskupów, wyświęcał kapłanów. Gdy był na wolności zbierał rozproszone parafie. Jako centralna postać opowieści łagrowej odkrywa inną perspektywę obozowej antropologii niż to obserwujemy w utworach Szałamowa, czy Sołżcnicyna. Anna Raźny w książce o Szałamowie zauważyła nieobecność perspektywy transcendentnej w obozowej rzeczy­wistości. reifikację człowieka’⁰. O. Arsienij wprowadza do tego mrocznego świata pierwiastek tajemnicy. W zetknięciu z nim nawet zdegenerowany zek (żarg. zakluczonnyj) zaczyna domyślać się, że nie jest panem samego siebie. O. Arsienij ukazany został jako Boży pasterz, doglądający barakowej trzody. Znamienna jest scena śmierci Arsemja i powrotu jego duszy do ciała, gdyż Bóg uznał, że Arsenij jest mu jeszcze potrzebny w tym syberyjskim baraku. Doświadczenie śmierci potrzebne było, by Arsienij mógł wejrzeć w głąb dusz swoich obozowych towarzyszy i dostrzec w nich ten pierwiastek, który należy do Boga i zawiera w sobie gotowość nawiązania z Nim kontaktu. Dlatego, jako spowiednik najcięższych przestępców, o. Arsienij nie ważył grzechów, tylko słuchał i cieszył się, że nastąpił przełom. Zwątpienie w drugiego człowieka, nawet jeśłi jest nim strażnik obozowy, musi być odebrane jako zwątpienie skierowane ku Bogu. Nieraz Bóg uczy Arsienija, zaskakując go bezinteresowną dobrocią najgorszego spośród więźniów.

Osobną kategorię stanowią katakumbowe pateryki, opisujące założenie, budowę pustelni ukrytych na niedostępnych górskich polanach oraz biografię mnichów. Przykładem takiego pateryka są zapiski mnicha Merkurego zatytułowane W górach Kaukazu^{30 31}. Opisuje on historię pustelni założonej w abchaskiej części Kaukazu. Opowieść składa się z dzienników Merkurego, prowadzonych przez trzydzieści lat, począwszy od końca lat 50-ych do początku 90-ych. Stanowi doskonałą ilustrację prześladowań klasztorów okresu odwilży chruszczowowskiej. Były to czasy, kiedy pisarze i inteligencja łudzili się wolnością, a jednocześnie nasiliły się prześladowania wiary. Helikoptery poszukiwały ukrytych pustelni, a milicja z psami przeczesywała zbocza gór.

Mnich Merkury, podobnie jak w średniowiecznych paterykach, opisuje zmagania pustelników z demonami a owocem tej walki jest łaska modlitwy Chrystusowej (s. 77). Opresja komunistycznego państwa jest zaledwie epizodem tego głównego wątku ich życia. Ukazana została jako pospolita

³⁰  A. Raźny, Litertura wobec zniewolenia totalitarnego. Warłam Szalamow — świadectwo prawdy, Kraków 1999, s. 214-116.

³¹ MoHax MepKYpHH, B zopax Kaeraza, MocKBa 1998.

Rosyjska Cerkiew katakumbowa                                                                                                      133

dokuczliwość. Dzieje się tak dlatego, że eremityzm jest tu ukazany jako powołanie, które zastaje ludzi w nieoczekiwanych momentach i sytuacjach. Rodzi wewnętrzny przymus, który powoduje, że porzucają dotychczasowe życie. Opisane tu pustelnictwo ma charakter mistyczny, różni się jednak od tradycyjnego brakiem przewodnictwa duchowego. Dlatego mnisi, którzy przeżyli wiele lat w normalnym klasztorze i na skutek jego likwidacji znaleźli się w katakumbowej pustelni, nie byli w stanie sprostać nowym warunkom. Mnisi, którzy przybyli z klasztoru nie byli zdolni do całkowitego samo- wyrzeczenia, zwalczenia własnego ego i prędzej czy później musieli odejść. Często dopuszczali się nadużyć, jak jeden z byłych hieromnichów, który udał się na kwestę, zebrał w rosyjskich klasztorach spore datki na rzecz pustelni i kupił sobie za te pieniądze dom w Suchunn. Merkury niczego nie ukrywa. Opisuje wszystkie pułapki, jakie czyhają na eremitę, który zatrzyma się wpół drogi. Ukazuje powolny proces zamykania się na sprawy świata i rozwoju życia duchowego. Rodzi to nieprawdopodobną wytrzymałość na surowość warunków zewnętrznych. Mnisi odżywiali się często pokrzywkami, liśćmi łopianu i paproci. Ogromną rolę w ich życiu odgrywała teologia ascezy Efrema Syryjczyka, mówiąca o roli pokusy. W walce z mą pustelnik zdobywa doświadczenie i przekonuje się jednocześnie, że Bóg nieustannie nad nim czmva. Jest tego rodzaju mądrością, której nie można zdobyć za pośrednictwem rozumu. Ascetyczna teodycea Efrema tłumaczyła istnienie zla ze względu na konieczność zdobycia przez człowieka umiejętności w^ralki z nim. Człowiek obcujący wyłącznie z dobrem z łatwością zostałby oszukany przez demony (s. 134).

Pateryk ukazuje dobowy rytm życia w pustelni. Godziny modlitwy, pracy i nieliczne - snu. Podkreśla ogromną rolę milczenia, które prowadzi do stanu nieprzerwanej modlitwy. Mnich Merkury opisuje życie pustelników' i pustelnic, którzy osiągnęli taki stopień uduchowienia, że zagrożeniem dla ich życia były już tylko napady miejscowych rabusiów' i rozbójników. Z ich ręki najczęściej ginęli.

Po upadku państwa radzieckiego prześladowania ustały a państwo stwarza sprzyjające warunki dla pomyślnego rozwoju prawosławia. Patriarchat Mos­kiewski potępił bolszewicki komunizm, zamordowanie imperatora i jego rodziny, kanonizował rzeszę męczenników okresu sowieckiego historii Rosji. Nie oznacza to jednak, że zniknęły wewnątrzcerkiewne problemy. Wielu człon­ków Cerkwi katakumbowej przyłączyło się do Cerkwi Patriarchatu Mos­kiewskiego uznając jej pokutną postawę. Inni udali się na łono Cerkwi emigracyjnej. Cerkiew' katakumbowa nie przestała jednak istnieć. Obecnie kanoniczną władzę sprawuje w niej Synod, a jego przewodniczącym jest arcybiskup odeski i tambowski Łazarz. W skład synodu w⁷chodzi pięciu biskupów.

Hierarchowie tego Kościoła potępiają Rosyjską Cerkiew Prawosławną Za granicą za jej zbliżenie z Patriarchatem Moskiewskim a Patriarchat za neosergianizm. Jego zło tkwi w braku niezależności państwa od Cerkwi i Cerkwi od państwa oraz propagowaniu teologii rewolucji. Hierarchowie Cerkwi katakumbowej oczekują jednoznacznego potępienia sergiuszowej gałęzi hierarchii cerkiewnej i zaprzestania traktowania Cerkwi katakumbowej jako odłamu Kościoła. Trzeci problem stanowi zdecydowanie negatywny stosunek do Watykanu posiadający swoje korzenie w krytyce uniatyzmu i ocenie stosunku Watykanu do Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej bezpośrednio po rewolucji.