PAMIĘTNIK HISTORYCZNO-PRAWNY
POD REDAKCJĄ
PRZEMYSŁAWA DĄBROWSKIEGO
TOM VI. — ZESZYT 4.
KAZIMIERZ HAHN
POSPOLITE RUSZENIE
WEDLE UCHWAŁ SEJMIKOWYCH RUSKICH
OD XVI DO XVIII WIEKU
Lwów 1028
NAKŁADEM REDAKCJI
Z zasiłkiem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Redakcja I Administracja:
Lwów, ni. Mickiewicza 1. 5 a.
Z PIERWSZEJ ZWIĄZKOWEJ DRUKARNI WE LWOWIE, UL. LINDEGO 4.
TELEFON 25 - 23.
PAMIĘTNIK
HISTORYCZNO-PRAWNY
WYDAWANY POD REDAKCJĄ
PRZEMYSŁAWA DĄBROWSKIEGO
TOM VI.
Lwów 1928.
NAKŁADEM REDAKCJI
Z zasiłkiem Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.
Redakcja i Administracja:
Lwów, ul. Mickiewicza 1. 5 a.
Spis rzeczy
Teodor Taranowski, Historja prawa rosyjskiego.
Część I. Historja ustroju państwowego . . . 1 — 152
Przemysław Dąbkowski, Zbiór dokumentów
do historji urządzeń pocztowych w Polsce . . 153—254
Józef Skoczek, Ze studjów nad średniowiecznym
Lwowem 255 —368
Kazimierz Hahn, Pospolite ruszenie wedle uchwał
sejmikowych ruskich od XVI do XVIII wieku . 369—457
Do pokrycia kosztów druku tomu VI. Pamiętnika przyczynili się:
Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, Warszawa.
Ministerstwo Poczt i Telegrafów, Warszawa.
Reprezentacja król. stół. miasta Lwowa.
Dr. Włodzimierz Bugiel, Paryż.
Redakcja podaje w ten sposób nazwiska wielkodusznych Ofiarodawców do powszechnej wiadomości z wyrazami głębokiej wdzięczności.
Wstęp.
Praca niniejsza ma na celu przedstawić instytucję pospolitego ruszenia w województwie ruskiem w XVI, XVII i XVIII w., przyczem za podstawę, jak to jest już zaznaczone w tytule, służyły uchwały sejmików ruskich z tego czasu. Prócz nich korzy-stałem z pewnych urzędowych dokumentów, znajdujących się w XX, XXI, XXII i XXIII tomie Aktów grodzkich i ziemskich, t. j. regestrów okazowań, pospolitego ruszenia, uniwersałów urzędników i t. p. Uwzględnione zostały tylko uchwały znajdujące się we wspomnianych tomach Aktów grodzkich i ziemskich, natomiast nie mogły zostać uwzględnione uchwały z XVI w. z czasu przed r. 1572, oraz niewydane dotąd uchwały sejmików ziemi chełmskiej i halickiej.
Z powodu ograniczenia materjału źródłowego przedewszystkiem do uchwał sejmikowych, zaznaczam, że nie zostaną w pracy rozwiązane wszystkie zagadnienia, związane z instytucją pospolitego ruszenia lub też nie zostaną przedstawione zupełnie wyczerpująco.
Oprócz uchwał sejmikowych korzystałem z „Volumina legum“ w wypadkach wyraźnego powoływania się przez uchwały sejmikowe na konstytucje ogólno - państwowe lub wyjątkowo, bez powoływania nawet, dla lepszej ilustracji pewnych kwestyj.
ROZDZIAŁ I.
O obowiązku uczestniczenia w pospolitem ruszeniu.
1. Kto byt obowiązany uczestniczyć w pospolitem ruszeniu?
a) Obowiązek posiadaczy wolnych dóbr.
Podstawą obowiązku uczestniczenia w pospolitem ruszeniu w Polsce, zarówno w czasach dawniejszych jak i późniejszych, a więc i w województwie ruskiem w XVI, XVII i XVIII wieku, było posiadanie wolnych dóbr1. Zasadniczą jest rzeczą, jakiego rodzaju są wolne dobra: ziemskie, miejskie, duchowne czy królewskie, gdyż może mieć to wpływ na istnienie lub wymiar ciężarów na rzecz pospolitego ruszenia. Zajmiemy się wspomnianymi rodzajami dóbr po kolei.
Główne znaczenie ma oczywiście obowiązek pełniony z dóbr ziemskich. Uchwały sejmików ruskich z czasu, o którym mowa, stwierdzają niejednokrotnie obowiązek posiadaczy wolnych dóbr ziemskich czyli szlacheckich, przyczem powołują się w tej kwestji nader często na konstytucję z r. 1621 1 2; ustępy tej konstytucji, odnoszące się do obowiązku wspomnianych po-siadaczy brzmią: „Od tego pospolitego ruszenia, y expedycyi generalney, na którey salus wszystka Rzeczposp. zawisła, ktokolwiek iedno ma dobra Ziemskie pod Panowaniem naszem y ci,
1 Balzer, Historja ustroju Polski (skrypt). Wydanie nowe. Lwów 1925, str. 205. Friedberg Jan, Pospolite ruszenie w Wielkopolsce w drugiej połowie XV. wieku, Lwów 1900, str. 15—22.
2 XXI. 32/2, 134/1, 219/2, 306/2, XXII. 12/2, 130/1, 131/3, 143/3. Konstytucja z r. 1621 skutkiem bardzo częstego odnawiania jej przez uchwały sejmikowe, ma zasadnicze znaczenie i dlatego wielokrotnie będzie o niej mowa w dalszym ciągu pracy.
[373]
Pospolite ruszenie
5
co do wdów y dziedziczek osiadłych wstąpili, osiadłości swych nie maiąc, żaden nie ma bydź wolen. Także y panowie duchowni co dobra dziedziczne maią, abo pro personis suis dobra Ziemskie kupili, z dóbr tych wyprawić maią. Zastawnicy wszyscy, którzy summy pieniężne iakimikolwiek kontraktami na dobrach mają, iachać także maią Arendarze, co wprzód na pożytki majętności daią, y arendy kilka tysięcy przynamniey tysiącem złotych zakupuią, ci też powinni iachać: abo przy panach, co od nich majętności trzymaią, poczet słuszny wyprawić. Do tey służby woienney publiczney, należą Woytowie wszyscy, Lemanowie wolni, Kniaziowie i insi tym podobni1. Mieszczanie wszyscy, którzy maią dobra ziemskie dziedziczne, maią się na tę woynę stawić" *2.
To wyliczenie posiadaczy dóbr ziemskich, podlegających obowiązkowi uczestniczenia w pospolitem ruszeniu, jest tak dokładne, że uchwały sejmikowe, stwierdzając bardzo często zasady, wyrażone w tej konstytucji, rzadko tylko dodają jeszcze nowe szczegóły 3. Tak n. p. spotykamy wzmiankę o krajnikach *, uniwersał kasztelana sanockiego z r. 1648 wymienia także soł-tysów 6, pominiętych w konstytucji z r. 1621.
Jest więc posiadanie dóbr ziemskich zasadniczą podstawą obowiązku uczestniczenia w pospolitem ruszeniu, przyczem obojętne jest, z jakiego tytułu ktoś ziemię posiada. Obojętny jest również stan posiadacza: szlachecki, duchowny lub mieszczań-ski. Wójtowie, sołtysi, krajnicy i t p. mogą być nawet „plebeiae conditionis" 8. Obojętne są również dla istnienia obowiązku płeć i wiek posiadacza.
Szczegółowiej należy rozpatrzeć pytanie, kto ma uczestni-czyć w pospolitem ruszeniu, gdy posiadacz dóbr ziemskich nie jest ich właścicielem. Kwestja ta różnie się przedstawiała w różnych czasach. Niekiedy, zwłaszcza w czasach dawniejszych, obowiązek z takich dóbr należało pełnić tylko raz. N. p. przy zastawie prawidłowo ponosił obowiązek służby wojskowej zastawnik,
1 XXII. 135/3, 249/11. Z urzędem wójtów, sołtysów i t. p. było, jak wiadomo, połączone posiadanie gruntów.
s V. L. III. 415-417. * XX. 158 16, XXI. 32/2, 91/3, 112/1, 306/12,
XXIII. 8/4, 31/11. 4 XXI. 266/7. 6 XXI. 24/2. 6 XXI. 266/7, 306/12.
6
K. Hahn
[374]
choć mogło to zależeć od umowy między nim a zastawcą1 Przy dzierżawie (arendzie) zależało od umowy między dzierżawcą a wydzierżawiającym, kto z nich ma pełnić służbę wojskową2. Jednakże nie było tak zawsze. Dla ilustracji dodam, że n. p. or-dynacja pospolitego ruszenia z r. 1506 nakazuje, by na pospolite ruszenie stawili się tak zastawcy jak zastawnicy, zarówno wy-dzierżawiający jak dzierżawcy3. Konstytucja z r. 1621 wyżej przytoczona nie rozstrzyga wprawdzie wyraźnie co do zastawni-ków, czy prócz nich są zobowiązani właściciele gruntów tak, że, zdaje się, właściciele są wolni, ale co do dzierżawców znaj-dujemy wyraźne postanowienie, że mają oni pełnić służbę wo-jenną prócz dziedziców *. Uchwały sejmikowe zajmują się tą kwestją przy rozkładaniu ciężarów w razie wyprawy zastępczej i nakładają je tylko na zastawników, podczas gdy dziedzice są wolni6. Natomiast co do dzierżawy, to ciężary ciężą zarówno na wydzierżawiającym jak i dzierżawcy6.
To rozciąganie obowiązku n. p. i na dzierżawców i wydzierżawiających nie sprzeciwia się podanej zasadzie, że główną podstawą obowiązku uczestniczenia w pospolitem ruszeniu jest posiadanie wolnych dóbr, albowiem jedni i drudzy ciągną zyski z dóbr.
O obowiązku ciążącym na dobrach miejskich będzie mowa niżej.
O ile chodzi o dobra duchowne, t. j. stanowiące uposażenie kościołów, klasztorów, biskupstw, fundacyj kościelnych i t. p., a nie będące prywatną własnością duchownych, to w zasa¬dzie przysługują im zwolnienia całkowite, o ile w akcie funda¬cyjnym nie zastrzeżono obowiązku służby wojskowej7.
Konstytucja z r. 1621 mówi tylko o obowiązku duchownych z ich dóbr prywatnych *, milczy natomiast o obowiązku z dóbr w ścisłem słowa znaczeniu kościelnych, a milczenie to wskazuje na wolność tych dóbr od ciężarów na rzecz pospolitego rusze-
1 Dąbkowski Przemysław, Prawo prywatne polskie, Lwów
1911, T. II, str. 312. 2 Tamże, str. 577.
* Ordinatio bellicae motionis ex anno 1506 podał dr. A. B1 u- menstock, Archiwum komisji historyczne], t. V. Kraków 1889, str. 262.
* V. L. III. 416. 6 XXI. 62/4, 63,5, 314/6. 6 XXI. 62/4, 314/6.
7 V. L. IV. 1009. 8 V. L. 111. 416, XXI. 32/2.
[375]
Pospolite ruszenie
7
nia. Jest to zgodne z istniejącym w danej chwili stanem praw¬nym, t. j. konstytucją z r. 1607 *.
Jakkolwiek z mocy konstytucji z r. 1607 a także z r. 1621 duchowni nie byli obowiązani do jakichkolwiek ciężarów na rzecz pospolitego ruszenia z dóbr, stanowiących uposażenie kościelne, to jednak szlachta województwa ruskiego z zawiścią patrzy na ten przywilej duchowieństwa, w czem przejawia się dawny antagonizm między stanem rycerskim a duchownym, i kilkakrotnie domaga się, by duchowni także z tych dóbr obowiązkowi pod¬legali ł.
1 istotnie w XVII. w.*, zwłaszcza przy sposobności urzą-dzania wypraw zamiast pospolitego ruszenia *, pociąga szlachta w uchwałach sejmikowych do obowiązku dobra duchowne.
Sprawą tą zajmował się sejm w r. 1667 i nchwalił, by „dobra duchowne fundacyi naszey y Naiaśnieyszych Antecessorów na-szych, aby laudis Seymikow Powiatowych gdy in vim pospolitego ruszenia chorągwie wyprawuią, nie podlegały"B. Świadczenia duchownych winne następować jedynie po uchwaleniu ich przez sejm i za zgodą duchownych „z miłości ku Rzptey", co się zdarzało6.
Ale mimo tego i bez zgody sejmu bardzo często w XVIII w. dobra duchowne zobowiązywano do świadczeń na rzecz pospo-litego ruszenia 7, tak że staje się to zwyczajem8. Obowiązywano także dzierżawców tych dóbr9.
Przechodząc do dóbr królewskich, zajmiemy się naj¬pierw postanowieniami konstytucji z r. 1621. Konstytucja ta
1 Kwest]a, czy z dóbr duchownych należy pełnić służbę wojskową, nie była zawsze Jasną. Ustawa piotrkowska z r. 1477 (V. L. I. 228) wło¬żyła ten obowiązek na dobra, stanowiące uposażenie kościelne. Przepis ten jednak nie był w praktyce wykonywany (Friedberg, 1. c. str. 27). Kwestja ta zajmowała sejmy w XVI. w. Szlachta dążyła do tego, by służba wojskowa z ogromnych dóbr kościelnych była również pełniona, duchowni zaś zasłaniali się przywilejami (VL. II. 623). Dopiero konsty¬tucja z r. 1607 postanowiła wyraźnie, że „z dóbr oyczystych y iakokol- wiek sobie y potomkom swym krewnych służących, a nie na kościół danych y fundowanych osoby duchowne woienną expedycję odprawować będą powinny" (V. L. II. 1603).
2 XXI. 61/6, 71/8. * XXI 117(2, 118/6. 4 XXI. 62/2, 63/2, 99/1, 112/1, 138/3. 5 V. L. IV. 1009. 6 V. L. V. 94. 7 XXII. 130/2, 131/3, 143/3, 235/7, 249/12, XXIII. 8/4, 31/11/28, 35/8. 8 XXIII. 8/4. 9 XXII. 114,
235/25.
8
K. Hahn
[376]
mówi, że „takie possesores wszyscy dóbr naszych Królewskich, które bądź od Nas maią, bądź też ziemskie dobra poprzedawszy, sobie pokupili, także y minutiorum bonorum possesores, które jakimkolwiek sposobem od dzierżawców naszych, abo od Nas otrzymali, tę expedycyą odprawić powinni". W obu wypadkach zastrzega konstytucja, że wspomniani posiadacze mają odbyć wyprawę tylko wtedy, gdyby innych dóbr dziedzicznych nie mielił. Natomiast dzierżawcy dóbr królewskich są zupełnie wolni wedle tej konstytucji, która wyraźnie wymienia ich wśród tych, którzy zostają w domach *.
T. zw. ekonomje są również zupełnie wolne.
Uchwały sejmików ruskich nie zawsze jednak w tym wzglę-dzie trzymają się postanowień konstytucji z r. 1621. Zdarza się, że i dzierżawcy dóbr królewskich (starostowie niegrodowi) zo-stają pociągnięci do obowiązku3, a nawet bywają do niego pociągane i ekonomje 4. Sprawa ma się więc z dobrami królew- skiemi podobnie jak z duchownetni, t. j. sejmiki w razie potrzeby każą niekiedy i z nich wyprawy czynić lub ponosić ciężary wyprawy zastępczej. Konstytucje z r. 1703® i 1713® wystąpiły przeciw obciążaniu dóbr królewskich przez sejmiki, zastrzegając to sejmowi, który istotnie w dawniejszych czasach zezwalał niekiedy na wyprawy z dóbr królewskich7. Ale i w późniejszych czasach dobra królewskie pociągano do obowiązków, nawet bez uchwały sejmowej.
Reguła, że zasadniczą podstawą obowiązku uczestniczenia w pospolitem ruszeniu jest posiadanie wolnych dóbr, przetrwała do końca istnienia Rzeczypospolitej. W r. 1734, w uchwale ziemian, zebranych na pospolite ruszenie, znajdujemy stwierdzenie jej, że obowiązek rozciągać się ma „nie tylko na dziedziców, ale i na possesorów tak zastawnych jako i arendownych wszelkich dóbr ziemskich, duchownych jako i królewskich" 8.
Nie samo jednak tylko bezpośrednie ciągnięcie zysków i po¬siadanie dóbr, jest źródłem obowiązku, ale jest niem także po-średnie ciągnięcie zysków z dóbr i to w jakiejkolwiek postaci, co nie sprzeciwia się podanej wyżej naczelnej zasadzie, gdyż
1 V. L. III. 417. 3 V. L. III. 418. » XXI. 62/2, 112/1, 117/2, XXII. 114/1, 143/3, 235/25, 249/12, XXIII. 8/4, 31/11. 4 XXI. 62/2, 117/2, XXII. 235/7, 249/2, 252/2. 4 V. L. VI. 166. 6 V. L. VI. 291. 7 V. L. V.
93, XXI. 314/7. 8 XXIII. 31/11.
fl
377] Pospolite ruszenie 9
osoby takie, przez pobieranie n. p. czynszów, stoją na równi z posiadaczami ł.
Konstytucja z r. 1621 pociąga do obowiązku widerkarzy, a także zastawników, „którzy summy pieniężne jakimikolwiek kontraktami na dobrach maią“ (a więc chodzi tu także o zastaw bez dzierżenia).
Lauda sejmikowe pociągają do obowiązku wogóle wszel-kich posiadaczy t. zw. sum fruktyfikujących J, pod których pod-ciągano też posiadaczy t. zw. membranów3 (kwitów dlużniczych) oraz zapisów*, zajmując się zwłaszcza szczegółowo ich obo-wiązkami przy wyprawach zamiast pospolitego ruszenia®. Przy zwyczajnem pospolitem ruszeniu uchwały sejmikowe zwykle wspomnianemi osobami się nie zajmują.
Stan posiadaczy sum jest obojętny®.
Przechodząc do szczegółów obowiązku posiadaczy wol¬nych dóbr ziemskich, zaznaczyć trzeba przedewszystkiem, że,
0 ile nie posiadali oni z jakiegokolwiek powodu zwolnień wzglę-dnie ulg, obowiązani byli stawać na pospolite ruszenie osobiście, viritim, co uchwały sejmikowe niejednokrotnie podkreślają 7. Na tem stanowisku stoi też konstytucja z r. 1621. Każe ona nawet, by ci, co siedzą we wieżach, poszli na wyprawę, a po ukoń¬czeniu jej, wrócili do więzień i odbyli do końca karę 8.
Zasada osobistego uczestnictwa stosuje się bezwzględnie tylko do posiadaczy wolnych dóbr. Konstytucja z r. 1621 każe wprawdzie widerkarzom osobiście się stawić, podobnie jak wszel-kiego rodzaju zastawnikom, ale, zdaje się, że w późniejszych czasach, zwłaszcza w XVIII w., nie przestrzegano tego tak ściśle
1 owe osoby, które tylko pośrednio ciągną zyski z dóbr, mogły w inny sposób przyczyniać się do wzmocnienia sił pospolitego ruszenia.
W r. 1702 laudum obozowe ziemian lwowskich w odnie-sieniu do osób, „wyderkafami i lichwami się bawiących", posta-nawia, że mają one przed sędziami grodzkimi okazywać „swoje zapisy, membrany, etiam sub iuramento, za któremi realitas sum 1
1 Friedberg, 1. c. str. 54. * XXI. 112/1, XXIII. 31/14. 8 XXI.
314/6. 4 XXII. 136/1. 6 XXI. 62/7, 63/5,99/1, 105/1,138/6,314/6. 6 XXI.
136/8, XXIII. 31/14. 7 XXI. 117/2, 134/1, 165/2, 201/3, 241/1, XXII. 10/1,
130/1, 235/3, 249/11. 8 V. L. III. 416.
10
K. Hahn
[378J
by się pokazała, ad discernentiam, jakoby któren miał się ad expeditionem eandem przykładać"1, zdaje się więc nie mieć na myśli osobistego uczestnictwa.
Laudum obozowe z r. 1734 postanawia, że wszyscy, którzy ciągną znaczne zyski „niskąd inąd tylko z dóbr i pożytków ojczyzny naszej", a mianowicie posiadacze znacznych sum „na dobrach, na zastawach, to na arendach, to na prowizyach to w gotowiznach jakiegokolwiek stanu, ponieważ pospolitemu ru-szeniu i teraźniejszej expedycyi wojennej assistere jedni nie chcą, drudzy nie mogą", zapłacili dziesiątą część swojego majątku. Wyznaczono osobnych egzekutorów dla ściągnienia tej daniny1.
Przybywający na pospolite ruszenie winni byli przybywać konno, co było zasadą8, czemu jednak ubożsi nie zawsze mogli podołać i stawali na pospolite ruszenie pieszo ł.
Co do uzbrojenia, to uchwały sejmików ruskich z czasu,
0 którym mowa, wyrażają się najczęściej ogólnikowo, że wszyscy na pospolite ruszenie winni się stawić „in armis" lub „bene armati" ®. Zdarza się nawet, że uchwały mówią, że należy stawić się uzbrojonym „jako kto będzie mógł" 6.
Jest rzeczą jasną, że bogatszy mógł stawać na pospolite ruszenie lepiej uzbrojony, biedniejszy przybywał uzbrojony gorzej. W istocie też istniała zasada stawania z uzbrojeniem, któreby odpowiadało majątkowi zobowiązanego. W instrukcji sejmiku wiszeóskiego z r. 1634 domaga się szlachta, by senatorowie
1 urzędnicy ziemscy podczas pospolitego ruszenia przestrzegali, „aby każdy w rynsztunku wojennym pro conditione et sorte sua expedicyę tę odprawowal" 7. Podobnie instrukcja z r. 1672 do-maga się, aby na pospolite ruszenie każdy „ex facultatibus ar- matus" stawał8. Szczegółów jednak żadnych, jakie ma być to uzbrojenie „ex facultatibus", uchwały te nie podają.
Pewne szczegóły podają jedynie uniwersały urzędników, zwołujące na pospolite ruszenie. Tak z uniwersału kasztelana lwowskiego z r. 1621 dowiadujemy się, że należy się stawić „z kopjami i innym rycerskim orężem" ®. Tak uzbrojona mogła być jednak tylko szlachta bogatsza. Dwa uniwersały zaś kaszte- 1
1 XX. 136/1. 3 XXIII. 31/14. 8 XX, 137, XXI, 219/2. * XXI. 42/2,
285/2. 6 XXI. 12/2, 24/1, 78,2, 131/1, 134/1, 240/3, XXII. 10/1, XXIII. 8/4.
6 XX. 52/4, XXIII. 17/12. 7 XX. 193,16. 8 XXI. 312/15. 9 XX. 137.
[379]
Pospolite ruszenie
11
lana sanockiego z r. 1648, polecając stawić się „in armis et cum armis prawem pospolitem opisanemi", dodają, że uboga szlachta, która nie ma koni, ma się stawić „z szablami, ruszni¬cami i potrzebami do strzelby należącymi"2.
Posiadacze dóbr mają zawsze trzymać się swojego woje-wództwa względnie ziemi i nie wolno im stawać w pocztach magnackich, lecz mają stawać w pospolitem ruszeniu2.
Na uczestniczeniu viritim w odpowiedniem uzbrojeniu nie kończył się jednak obowiązek posiadaczy większych dóbr. Obowiązek bowiem posiadaczy dóbr zależny był od wielkości posiadanych dóbr, względnie od wielkości czynszów, jakie dane dobra przynoszą. Im większe dobra (względnie czynsze), tern wię¬kszy obowiązek, polegający, prócz obowiązku osobistego ucze¬stnictwa, na obowiązku dostarczania pocztu. Kilka uchwał sejmikowych, wspominających o obowiązku stawiania pocztu, dodaje, że mają one być kozackie lub usarskie8. O ile chodzi
0 wielkość tego pocztu, to uchwały sejmikowe z czasu, o którym mowa, wyrażają się ogólnie, że każdy powinien stawać na pospolite ruszenie secundum ąuantitatem bonorum4, względnie secundum censuum facultatem5 lub podobnie6, przyczem powołują się niekiedy na dawne prawa 7, lub na nowszą konstytucję z r. 1655 8. Szlachta uchwala niekiedy oszacowanie dóbr, powołując się na dawny statut, dla lepszego porządku i porównania 9.
Szczegóły, t. j. jak dokładnie w XVII w. wspomniany obo-wiązek „secundum ąuantitatem bonorum" należy spełniać, zawiera jedynie laudum sejmiku wiszeńskiego z r. 1656. Posta-nawia ono, że z pięciu łanów należy stawić konnego, koń
1 rynsztunek mają być dobre10.
W XVIII w. uchwała z r. 1715 każe się stawić z pocztem „ad proportionem dymów" u. W r. 1734, co prawda tylko w od-niesieniu do dóbr duchownych, wdów i „pańskich", postano-wiono, że z każdej wsi ma być wystawiony jeden pachołek konny, przyczem większa wieś winna wynagrodzić mniejszej brak proporcji między ich świadczeniami12.
1 XXI. 15/1, 21/1. 2 XXI. 91/3. 8 XXI. 117/2, 302/1,303/2. * XX.
187,9. 6 XXI. 78/3, 91/2. 6 XXI. 61/3, 165/2, 293/7, XXII. 235/3. 7 XX.
187/9, XXI. 78/3. 8 XXI. 78/3, XXII. 12/2, V. L. IV. 482. 9 XXI. 37/4.
10 XXI. 91/2. 1 11 XXII. 249,11. 12 XXIII. 31/11.
12
K. Hahn
[380]
Niekiedy jednak obowiązek nie kończy się tylko na ucze-stniczeniu viritim i dostarczaniu pocztu. Czasami bowiem uchwały sejmików ruskich wspominają o obowiązku dostarczania pie¬choty przez posiadaczy wolnych dóbr. I tak wspominają uchwały, że przy każdym wozie, „kto go chce mieć", powinien się znaj¬dować hajduk z muszkietem, szablą i toporkiem l. Przepis ten miał na celu zarówno przysporzenie piechoty, jak i zmniejszenie ilości wozów, które były balastem 1 2.
Ponadto wspominają lauda sejmikowe wyjątkowo o czy-nieniu nadzwyczajnej wyprawy z dóbr. Na tern miejscu będzie mowa o wyprawach z dóbr tylko w takim wypadku, gdy cięży ten obowiązek na posiadaczach wolnych gruntów nie zamiast, lecz obok normalnego obowiązku uczestniczenia w pospolitem ruszeniu. I tak w r. 1655 nakazał sejmik wiszeński, żeby każdy na pospolite ruszenie przyprowadził hajduka albo pieszego3 4. W r. 1657 postanowiono znów w ziemi przemyskiej i sanockiej wyprawę piechoty, a mianowicie, żeby z każdej wsi tak wielkiej, jak małej wyprawiono jednego hajduka „z muszkietem porzą-dnym, szablą, motyką, rydlem i prowiantem na ćwierć roku, z piącią funtów prochu, ze trzema funtami ołowiu i wedle po- trzebu lontami, barwy nie upatrując". Piechota ta miała być użytą na obronę Przemyśla i Krosna. Wyprawę tę należało uczynić pod karą o niestawienie się na pospolite ruszenie *. Ziemia lwowska uchwaliła równocześnie stawienie się na po¬spolite ruszenie, z czeladzią i piechotą, jako kto może e.
Ze specjalną wyprawą z dóbr, łącznie z pospolitem rusze-niem, spotykamy się w XVIII w., w r. 1714 a później, według zasad z r. 1714, w następnym roku. Ponieważ dwukrotnie na-kazano taką samą wyprawę, podaję jej szczegóły. W r. 1714 ziemia lwowska miała wyprawić ze wszystkich dóbr z 8 dymów 9 konnych, ziemia przemyska z 2 dymów konnego, ziemia sa¬nocka z każdego. Pachołcy mieli mieć dobrego konia, parę
1 XXI. 91/2, 302/2, 303/3. 2 XXI. 21/2.
3 XXI. 78/2. Na to samo miejsce należało też stawić piechotę ła¬
nową, co było jednak obowiązkiem odrębnym od samego uczestnictwa w pospolitem ruszeniu i dlatego tą kwestją nie zajmuję się. Miastom też kazano wyprawę czynić prócz żołnierza łanowego.
4 XXI. 117/2, 118/2; w dalsze szczegóły nie wchodzę.
8 XXI. 118/1.
[381]
Pospolite ruszenie
13
pistoletów i flintę oraz żołd na tak długi czas, jak długo trzeba będzie być w polu1. W r. 1715 wznowiono zasady z r. 1714 z tą różnicą, że nie będą się one stosować do tych posiadaczy, którzy osobiście przybyli, jednakże ci, którzy mają większe majątki, mieli stawać z liczniejszymi pocztami według stosunku dymów w swych dobrach ł.
0 szczegółach wypraw z dóbr miejskich będzie mowa
niżej.
Przechodząc do dóbr duchownych, zaznaczyć należy że przy nakazywaniu wypraw z tych dóbr, co, jak przedstawiono, tylko niekiedy miało miejsce, możliwe było nakazywanie z nich takiej samej wyprawy, co z dóbr szlacheckich, t. j. wypraw „iuxta proportionem" tych dóbr8. Przy wyprawach zastępczych możliwe było nałożenie na dobra duchowne takich samych ciężarów, co na inne dobra ł.
Niekiedy dozwalano jednak, by świadczenia z dóbr du-chowych były niższe, niż z ziemskich. W r. 1673 sejm uchwalił wyprawę z 30 dymów w dobrach ziemskich konnego, a z du-chownych (i królewskich) z 20 dymów pieszego 6. Opierając się na tej konstytucji, sejmik wiszeński uchwalił wydawanie w do-brach ziemskich z 30 dymów 200 złotych na zaciąg konnych, a z duchownych (i królewskich) z 20 dymów 100 złotych na zaciąg pieszych 6.
Dzierżawcy dóbr duchownych, w razie zobowiązania ich, winni byli stawać nie tylko ex facultatibus, ale i osobiście 7.
Co do szczegółów wyprawy z dóbr królewskich, to posiadacze tych dóbr, nie będący dzierżawcami, obowiązani byli pełnić służbę tak, jak posiadacze dóbr ziemskich. Skoro pocią-gano do obowiązku i starostów, to byli oni również obowiązani do takiej samej służby, t. j. osobiście i secundum ąuantitatem et qualitatem dóbr8.
Przy wyprawach zamiast pospolitego ruszenia nakładano zwykle na wszelkie dobra królewskie, także ekonomiczne, takie same ciężary, jak na dobra ziemskie ®, niekiedy równocześnie
1 XXII. 235/5. * XXII. 249/12.
8 XXII. 130/2,131/3, 143/3, XXIII. 8/4. 4 XXI. 62/2, 112/1. 8 V. L. V.
93, 94. 6 XXI. 314/6. 7 XXII. 235/25. 8 XXII. 131/1, 143/3, 235/25,
249/11, XXIII. 8/4. 9 XXI. 62/2.
K. Hahn
14
[382]
z przyznaniem lżejszych świadczeń duchownych, niższe, jak było w r. 1673.
Była już mowa, że w wyjątkowych razach zostaje uchwa-lona nadzwyczajna wyprawa, łącznie z normalnem pospolitem ruszeniem. W takim razie zawsze dobra duchowne i królewskie, także ekonomiczne, uczestniczą w takiej wyprawie na równi z dobrami ziemskiemił. O tyle jednak obowiązek ich jest lżejszy, 2e w normalnem pospolitem ruszeniu udziału już nie biorą.
O ile chodzi o dobra ekonomiczne, to prócz wspo-mnianych dwóch wypadków uczestniczenia tych dóbr w cięża-rach na rzecz pospolitego ruszenia, nakazywano niekiedy, by podczas pospolitego ruszenia wyprawiano pewną ilość ludzi z tych dóbr dla bezpieczeństwa ziemi. N. p. w r. 1734 nakazano ekonomji Samborskiej wyprawić w tym celu 100 ludzi.
Zachodzi jeszcze pytanie, w jaki sposób miał wyprawiać poczty posiadacz dóbr w różnych województwach lub ziemiach. W myśl konstytucji z r. 1658 *, na którą powołuje się pośrednio laudum sejmiku wiszeńskiego z r. 1672s, ci, którzy mają dobra w różnych województwach, mają stawić odpowiednie poczty przy tern województwie, przy którem sami pójdą. Przykłady takie można znaleść w regestrach pospolitego ruszenia4. Jednak nie broniono posiadaczom dóbr, jak również świadczą regestraB, stawiać pocztów w każdem województwie z osobna, gdy im to było wygodniej. Ale w XVIII w. uchwały sejmikowe nakazują nawet czasami wyraźnie administratorom dóbr „pańskich", by przyłączali poczty do pospolitego ruszenia tych ziem, w których dane dobra są położone6.
b) Obowiązek szlachty wogóle.
Posiadanie ziemi było zasadniczą, ale nie jedyną podstawą obowiązku uczestniczenia w pospolitem ruszeniu. Są bowiem usiłowania w XVII w. w województwie ruskiem objęcia niekiedy tym obowiązkiem całej szlachty wogóle, ex titulo nobilitatis, bez względu na to, czy i jakie posiada dobra, a więc szlachty nieo- siadłej, oraz drobnej szlachty zagrodowej, czyli tych, „którzy sami
1 XXI. 117/2, XXII. 235/7, 249/12.
* V. L. IV. 535, por. XXI. 118/2. * XXI. 299/3. 1 XXI. 44/1.
* XXI. 44, 304. 6 XXII. 133, XXIII. 8/4, 31/11.
{383]
Pospolite ruszenie
15
się cultura agrorum bawią" i, która to szlachta zwykle korzysta ze znacznych ulg (wyprawianie jednego przez kilku, o czem niżej w ustępie o zwolnieniach i ulgach).
Konstytucja z r. 1621 postanawia, że „szlachta nieosiadła, co summy mają, podług konstytucji 1578 iachać także powinni"2. Wspomniana konstytucja z r. 1578 brzmi: „Ludzie narodu szlacheckiego, którzy imiona8 poprzedali, a w mieściech miesz-kają, a ziemstwa nie maiąc, aby każdy takowy woynę powinien służyć z summy pieniędzy" ł. Na mocy tej konstytucji pociągniętą więc została do obowiązku bogatsza szlachta nieosiadła, mająca sumy ulokowane nawet nie na dobrach ziemskich.
Uchwały sejmików ruskich w XVII w. w tem rozszerzaniu obowiązku idą niekiedy jeszcze dalej. I tak instrukcja sejmiku wiszeńskiego z r. 1653 damaga się, aby na pospolite ruszenie stanął każdy „etiam tenuioris fortunae, którykolwiek gaudet titulo nobilitatis"6, zmierzając do zniesienia ulg, z których korzysta szlachta uboższa, oraz pociągnięcia do obowiązku każdego szlachcica wogóle. Podobnie druga instrukcjafl, lauda sejmiku wiszeńskiego z tegoż roku 7 i z r. 16568, oraz laudum ziemian przemyskich z r. 16679.
Szczególnie charakterystyczne jest laudum ziemian prze-myskich i sanockich z r. 165710. „Powinni będziemy, ziem obydwu pospolitem ruszeniem in personis nostris nie tylko ex possesione ale et ex titulo nobilitatis, ktokolwiek tylko szlach-cicem się mieni, stanąć". Jest tutaj bardzo dobitnie przeciwsta-wiony obowiązek całej szlachty wogóle „ex titulo nobilitatis", obowiązkowi z tytułu posiadania wolnych dóbr ziemskich, „ex possessione", o którym była mowa wyżej.
To pociąganie całej szlachty wogóle, wywołane wielkiem zapotrzebowaniem sił zbrojnych skutkiem rozlicznych wojen, jakie Polska prowadziła od połowy XVII w., nie zostało nigdy nakazane przez jakąś konstytucję ogólno-państwową i dlatego usiłują je lauda uzasadnić. I tak instrukcja sejmiku wiszeńskiego z r. 1653 mówi, że cała szlachta jest obowiązana uczestniczyć w pospolitem ruszeniu, albowiem „wszyscy jednakową preemi-
1 XXII. 143/3. 2 V. L. III. 416. 8 T. j. dobra.
4 V. L. II. 972. 6 XXI. 61/3. 6 XXI. 69/8. 7 XXI. 78/2. 8 XXI.
91/1. 9 XXI. 233/3. 10 XXI. 117/2.
16
K. Hahn
[384}
nencyą tytułu i wolności szlacheckiej równo się szczycimy"1. Podobnie wspomniane już laudum sejmiku wiszeńskiego z roku 1656 i laudum ziemian przemyskich z r. 1667.
Ponieważ szlachta, która (zresztą tylko wyjątkowo) była pociągana do obowiązku „ex titulo nobilitatis", była bardzo ubogą (zamożniejsi nieosiedli byli obowiązani uczestniczyć w po- spolitem ruszeniu już od r. 1578), więc obowiązek jej ograniczał się na uczestniczeniu viritim. O stawieniu jakiegoś pocztu oczy-wiście niema mowya. Także nawet normalnego uzbrojenia nie można było od tej szlachty żądać 3.
O ile na pospolite ruszenie w czasie wojny pociąganą jest cała szlachta „ex titulo nobilitatis" wyjątkowo, to zwyczajnie ma to miejsce przy udawaniu się pospolitem ruszeniem na elekcję.
c) Obowiązek miast i mieszczan.
Uchwały sejmików ruskich z czasu, o którym mowa, zawie-rają niejednokrotnie także postanowienia co do obowiązków miast oraz mieszczan, nawet nie posiadających dóbr ziemskich, w razie pospolitego ruszenia. Uchwały te jednak są nader ogólnikowe, nie podają często, z jakiego tytułu są miasta do obowiązku pociągane i jak ten obowiązek ma się przedstawiać w szczegó¬łach *, wyrażając się ogólnie, że miasta też są obowiązane ucze¬stniczyć w pospolitem ruszeniu z mocy dawnych praw6.
0 obowiązkach miast w razie pospolitego ruszenia wspo-mina obszernie konstytucja z r. 16216, która modyfikuje konsty-tucję z r. 15447 w tejże kwestji. Konstytucja jednak z r. 1621 miała tylko znaczenie jednorazowe, a choć uchwały sejmików ruskich w XVII w. niejednokrotnie ją odnawiają, to w XVII w. jedynie laudum ziemian przemyskich z r. 1649* odnawia ją wyraźnie co do miast, a inne uchwały prawdopodobnie tylko w odniesieniu do posiadaczy wolnych dóbr, podlegających prawu ziemskiemu.
Wcześniejszem prawem, traktującem o obowiązku miast uczestniczenia w pospolitem ruszeniu, jest konstytucja piotr-kowska z r. 14779.
1 XXI. 61/3.
1 XXIII. 8/4. » XXI. 233/3. 4 XXI. 24/2, 306/13, XXII. 24/2. 6 XXI.
55/4, 61/5, 78/4, 306/2. 8 V. L. III. 420. 7 V. L. I. 583. 8 XXI. 32/2.
9 V. L. I. 228,
[385]
Pospolite ruszenie
17
W łych warunkach kwestja obowiązku miast nie przedsta-wiała się jasno. Istnieje zasada, że miasta winny uczestniczyć w pospołitem ruszeniu, ale prawa, które mówią o obowiązku miast, są albo bardzo dawne (konstytucja piotrkowska z roku 1477), albo uchwalone jednorazowo (n. p. ustawa z r. 1621). Miasta korzystają z tego i usiłują się uchylać od obowiązku. Kilka uchwał sejmikowych narzeka na niespełnianie przez miasta obowiązku1. Instrukcja sejmiku wiszeńskiego z r. 1653 słusznie domaga się, aby miasta zostały zobowiązane nowem prawem1. Jasno określone obowiązki miast mamy zwyczajnie przy urzą-dzaniu wypraw zamiast pospolitego ruszenia.
0 ile chodzi o tytuł prawny, z jakiego miasta są obo-wiązane uczestniczyć w pospołitem ruszeniu, to dawna konsty-tucja piotrkowska z r. 1477 mówi o obowiązku wszelkich miast z tytułu posiadania wolnych gruntów*. Zasadniczą jest rzeczą, jakiemu prawu podlegają wolne dobra, należące do miasta względnie mieszczan. O ile dobra podlegają prawu ziemskiemu, to należy z nich pełnić służbę wojskową tak, jak ją pełni szlachta, będąca w posiadaniu dóbr: o ile posiada je mieszczanin, ma sam wyruszyć na wojnę, a o ile posiada je miasto jako takie, to wysyła odpowiednią liczbę konnych. Za przykład może po¬służyć miasto Lwów, które ze swych dóbr, podlegających prawu ziemskiemu, t. j. Żubrzy i Sichowa4, wysyła zawsze konnych na pospolite ruszenie6, oraz z tych dóbr wysyła także ludzi na okazowania6, na które zarówno ono jak i inne miasta z tytułu posiadania innych dóbr, niepodlegających prawu ziemskiemu, nigdy ludzi nie wysyłają.
Kwestja wysyłania przez miasta wyprawy z dóbr, podlega-jących prawu ziemskiemu, nie ulega wątpliwości i uchwały sejmi-kowe, które domagają się spełniania przez miasta obowiązków, mają prawdopodobnie na myśli obowiązki z tytułu posiadania gruntów, podlegających prawu miejskiemu oraz, w myśl konsty-tucji z r. 1621, spełnianie obowiązku na podstawie szacunku majątków, o czem zaraz niżej.
Przeważna ilość miast posiadała pewną ilość gruntów podmiejskich, podlegających prawu miejskiemu, stanowiących
1 XXI. 61/5, 306/2, XXII. 136/2. * XXI. 61/5. * V. L. I. 228, Frieel-fa erg, str. 28. * V. L. V. 364. 6 Por. regestra pospolitego ruszenia.
6 Por. regestra okazowań.
2
18
K. Hahn
[386]
własność miasta jako takiego oraz mieszczan. Grunty takie pod-miejskie, jakie posiadał poszczególny mieszczanin lub miasto (niewielkie folwarki i t. d.), były prawdopodobnie nieznaczne, ale wszystkie razem tworzyły znaczniejszy kompleks, z którego należało pełnić służbę wojskową1. Konstytucja z r. 1477 ma właśnie takie dobra, podlegające prawu miejskiemu, na myśli. Z dóbr tych należy pełnić służbę także w czasie, o którym mowa. Wymiar obowiązku służby wojskowej z takich dóbr przedstawia się zwykle odmiennie, niż z dóbr podlegających prawu ziemskiemu.
Konstytucja z r. 1621, podobnie jak wcześniejsza z r. 1544, którą konstytucja z r. 1621 modyfikuje, rozszerza obowiązki miast i mieszczan. Za podstawę wymiaru świadczeń ma służyć oszacowanie wszelkich dóbr publicznych i prywatnych, nierucho¬mych, a więc i wspomnianych wyżej gruntów, podlegających prawu miejskiemu, i ruchomych (także n. p. towarów). Podobnie, w póź¬niejszych czasach, w r. 1653 uchwała sejmiku wiszeńskiego, urządzająca wyprawę w zastępstwie pospolitego ruszenia, posta¬nawia co do miast, że wyprawiać należy zarówno z dóbr miej¬skich (z 12 łanów konnego), jak i z domów. Uczestniczyć też mają specjalnie bogatsi kupcy2.
Jak będzie mowa niżej, zmieniano niekiedy w XVII w. obowiązki województwa lub ziemi względem pospolitego ruszenia, n. p. na wyprawienie pewnej ilości ludzi z dóbr®. Przy urządzaniu takiej wyprawy zajmują się uchwały sejmikowe także szczegółowo obowiązkami miast i mieszczan. Spotykamy się wtedy naogół z przyjmowaniem za podstawę wymiaru obowiązku miast ilości domów względnie dymów4, rzadziej łanów6. O ile miasta wy¬syłają ludzi według ilości domów, mogą być już wolne od wyprawy z dóbr, podlegających prawu miejskiemu i naodwrót6. Jednakże i podczas normalnego pospolitego ruszenia zdarza się, że przyjmuje się za podstawę ilość domów 7.
W XVIII w., w r. 1702, wznowiono znów konstytucję z r. 1621, polecając sędziom grodzkim zająć się oszacowaniem
1 XXI. 138/7. 2 XXI. 62/8-9. 8 Ponieważ w razie dojścia do
skutku takiej wyprawy zastępczej, istotnej zmianie ulegał zwyczajnie tylko obowiązek posiadaczy dóbr, podlegających prawu ziemskiemu, a nie miast, mówię o ich obowiązku w takich wypadkach już na tern miejscu. * XXI. 314/6. 6 XXI. 111/3. 6 XXI. 138/7, V. L. IV. 480. 7 XXI. 266/7
[387]
Pospolite ruszenie
19
majątków i dochodów miejskich w myśl statutu (zdaje się chodzi o konstytucję z r. 1544) oraz konstytucji z r. 1621, których po-stanowienia będą przedstawione niżej *. W r. 1734 laudum w obozie pod Kobylnicą mówi bardzo ogólnie o obowiązku miast, że „i miasta większe ad eandem expeditionem, jednak proportionatam" są zobowiązane2.
Codo szczegółów obowiązku miast,kwestjata w czasie, o którym mowa, nie przedstawiała się również zupełnie jasno. Stara konstytucja z r. 1477 postanawia, że miasta powinny wy¬prawiać piechotę z dóbr (podlegających prawu miejskiemu) *in tanto numero, ad quem taxati fuerint* *. Kto miał dokonać osza¬cowania i jaki był wymiar na podstawie tego oszacowania, dziś stwierdzić nie możemy 4.
Konstytucja z r. 1621, której postanowienia odnośnie do miast odnawia w XVII w. laudum ziemian przemyskich z r. 1649, a w późniejszych czasach laudum ziemian lwowskich z r. 1702, nakazuje, aby miasta za pośrednictwem dwóch rajców pod przysięgą czyniły oszacowanie swych dóbr publicznych przed urzędem grodzkim, t. j. sędzią grodzkim albo podstarościm sądo-wym, zaś oszacowanie dóbr prywatnych ma każdy mieszczanin sam czynić przed urzędem miejskim przy obecności wspomnia-nego urzędnika grodzkiego. Na podstawie tego szacunku należy wyprawiać od majątku, oszacowanego na ośm tysięcy złotych, konnego, a na cztery tysiące, pieszego. Po ukończonej ekspe¬dycji osobni komisarze mieli stwierdzić prawdziwość poczynio¬nych szacunków *. Konstytucja ta zmodyfikowała konstytucję z r. 1544, która nakazała miastom i mieszczanom od każdego tysiąca grzywien nieruchomego i ruchomego majątku (facultates) wysyłać jednego konnego, a od 500 grzywien, pieszego. Ci, którzy mieliby mniej niż 500 a więcej niż 100 grzywien, mieli się razem łączyć i wyprawiać. Ci zaś, którzyby mieli mniej niż 100 grzywien majątku, mieli wyprawiać co dwudziestego z po¬między siebie pieszo. Ponadto same miasta mają czynić wyprawę z dochodu z czynszów 6.
Konstytucja z r. 1621 miała znaczenie jednorazowe 7, a, jak już wspomniałem, odnowiono ją w czasie, o którym mowa,
1 XXII. 136/1. 1 XXIII. 31/63. 8 V. L. I. 228. ł Friedberg,
I. c. str. 71. 8 V. L. III. 420. 6 V. L. I. 583. 7 V. L. III. 421.
20
K. Hal.n
[388)
odnośnie do miast wyraźnie tylko dwukrotnie i w tych warun¬kach wymiar obowiązku dla miast nie był jasnym. Dowodzi tego instrukcja sejmiku wiszeńskiego z r. 1671, żądająca, aby miasta „per constitutionem ad apparatum bellicum przyłożyły się albo ludzi jakich wysłały*1; zwłaszcza słowo .jakich* wska¬zuje na niejasność stanu prawnego w tym względzie. Laudum ziemian województwa ruskiego w obozie pod Obszą z r. 1672 wspomina tylko o obowiązku dostarczania przez miasta piechoty2, a nie konnicy i piechoty, jakby chciały konstytucje z r. 1544 i 1621, w czem znów jest zgodność z dawną ustawą piotrkowską z r. 1477.
Przy wyprawach zastępczych miasta wysyłają najczęściej tylko piechotę.
Wyjątkowo wspomniana już wyżej uchwała z r. 1653 kazała miastom i mieszczanom wysyłać z dóbr z 12 łanów konnego, ponadto z 20 domów pieszego. Dalej kupcy, mający w handlu 10.000 złotych, mieli wyprawiać jednego konnego, za co jednak mieli już być wolni od wyprawy z domów*. Uchwała ta miała znaczenie jednorazowe.
Podobnie wszystkie uchwały w drugiej połowie XVII w., nakazujące wyprawę na podstawie liczby domów, miały tylko jednorazowe znaczenie.
Najczęściej wysyła się, przynajmniej z większych miast, z 20 domów pieszego4. Czasami uwzględniano wielkość miast i wtedy mniejsze wysyłają jednego pieszego- n. p. z 40 domów6. W razie pozostania pewnej liczby domów należało z każdego płacić odpowiednią kwotę pieniężną 6.
Dla przykładu, jak taka piechota wyprawiana z miast miała się przedstawiać, przytaczam postanowienia laudum ziemian przemyskich z r. 1653: miasta (i żydzi) mają wyprawić .ludzi do wojny sposobnych w barwie, w źupanach błękitnych, w de- liach czerwonych z muszkietami dobrymi, lontami, prochami,
1 XXI. 293/7. 2 XXI. 306/2. * XXI. 62/8-9.
4 XXI. 62/9, 63/6, 64/3, 117/3, 266/7. W roku 1673 miasta i miasteczka w dobrach szlacheckich miały wydawać na wyprawienie 1 konnego z 30 dymów 200 złotych, w królewskich i duchownych z 20 dymów, na wyprawienie 1 pieszego 100 zł. XXI. 314/6/12. 6 XXI. 117.
« XXI. 64/3.
(389]
Pospolite ruszenie
21
kulami, rydlem, żywnością". Każdy z tych pieszych miał ponadto przynieść po 6 złotych na wynagrodzenie dla rotmistrza1.
Z nałożeniem znacznych ciężarów na miasta spotykamy się w r. 1714 i 1715. Uchwalono w tych latach nadzwyczajne wy-prawy dla wzmocnienia sił pospolitego ruszenia. Wszelkie miasta i miasteczka miały, podobnie jak wszyscy ziemianie, wysyłać w ziemi lwowskiej z 9 dymów 8 konnych, w ziemi przemyskiej z 2 dymów konnego, a w ziemi sanockiej z każdego dymu kon¬nego3. Wyprawieni pachołcy mieli być tak samo uzbrojeni, jak pachołcy z dóbr szlacheckich i innych.
Oprócz wyprawy ludzi wspomina konstytucja z r. 1621, że miasta są zobowiązane wyprawiać na pospolite ruszenie wozy „y necessaria woienne" podług praw i przywilejów*. Laudum obozowe z r. 1672 wspomina o obowiązku miast dostarczania prócz piechoty także municji4.
d) Obowiązek żydów.
Żydzi byli również obowiązani do pewnych świadczeń na rzecz pospolitego ruszenia. Uchwały sejmikowe rzadko zajmują się ich świadczeniami, ale zasada, że powinni oni w razie więk-szej potrzeby przyczyniać się też do wzmocnienia sił pospoli¬tego ruszenia, istnieje *.
Konstytucja z r. 1621 postanowiła, że żydzi mieli wydać, oprócz zwykłego pogłównego w sumie 22.000 złotych, drugie 22.000 złotych, za co „wolni penitus będą od wszelakich po-winności y ciężarów, także szacunków dóbr swoich, albo gra- vaminów inszych, ktoreby na nich ratione tej expedycji ściągać się miały" 6, Konstytucja ta jednak, jak już wspomniano, miała zna¬czenie jednorazowe, a choć ją później wielokrotnie odnawiano, to nigdy nie zaznaczano, że odnawia się też jej postanowienia odnośnie do żydów.
Uchwały sejmików ruskich z XVII w., o ile w razie pospo-litego ruszenia ewentualnie wyprawy zastępczej mówią o obo-wiązkach żydów, za każdym razem określają specjalnie ich obo-wiązki.
1 XXI. 63'6. 3 XXII. 235/3-16, 249/12. * V. L. III. 420.
4 XXI. 2, 13. 8 XXI. 112/1. 6 V. L. III. 421.
22
K. Hahn
[390}
Najczęściej wyprawiają oni piechotę, przyczem za podstawę wymiaru służy wtedy, podobnie jak przy mieszczanach-chrześci- janach, ilość domów1. Zaznaczyć przytem należy, że obowiązki żydów są niekiedy cięższe, niż mieszczan-chrześcijan. N. p. w roku 1653, gdy mieszczanie - chrześcijanie mieli wysyłać z 20 domów pieszego, żydzi mieli wysyłać z 10 domów pieszego 2.
Zamiast wyprawy piechoty obowiązki żydów mogą polegać także na wydaniu pewnej kwoty pieniężnej. Tak w r. 1657 żydzi w miastach, miasteczkach i wsiach w ziemi przemyskiej mieli wydać pieniądzmi 600 złotych, prochami zaś i ołowiem 400 zło-tych, a żydzi w ziemi sanockiej pieniądzmi 300 złotych, a pro-chem i ołowiem również 300 złotych
Dodać jeszcze należy, że o ile nie nałożono na żydów spe-cjalnych ciężarów, to mieli oni stosunkowo ponosić ciężary, na-łożone na innych mieszczan.
2. Zwolnienia i ulgi.
a) Posiadaczy wolnych dóbr.
Wśród zwolnień, jakie przysługują posiadaczom wolnych dóbr, rozróżnić należy zwolnienia całkowite, t. j. zwolnienie od wszelkich ciężarów na rzecz pospolitego ruszenia, w razie obo-wiązku osobistego uczestniczenia także bez obowiązku dawania zastępcy oraz zwolnienia osobiste, t. j. zezwalające przy obo-wiązku uczestniczenia viritim, często z konieczności, na dawanie zastępców.
Dobra duchowne, stanowiące uposażenie kościołów, kla-sztorów, biskupstw i t. p., były w zasadzie wolne całkowicie od pospolitego ruszenia. Przedstawiono już jednak wyżej, że dość często, a zwłaszcza w XVIII w., nakazywano wyprawy i z tych dóbr; w takim razie formą, w jakiej objawiać się może
1 V. L. V. 93. 2 XXI. 62/9; ziemianie przemyscy uchwalili jednak,
by żydzi z ich ziemi wysyłali z 28 domów pieszego. XXI. 63/6, XXI. 64/3.
* XXI. 117/4, 14. W razie pospolitego ruszenia nakładano niekiedy na żydów różne podatki, osiągając ten sam efekt, co n. p. przy wypra¬wianiu przez nich ludzi, jednakże autor zająć się mógł ich obowiązkami tylko w takim wypadku, gdy wyraźnie podkreślano, że mają je ponieść jako podlegający ciężarom pospolitego ruszenia.
[391]
Pospolite ruszenie
23
spełnianie przez nie obowiązku, jest wysyłanie odpowiednich pocztów.
Sprawę dóbr królewskich, zwolnionych w zasadzie również całkowicie, przedstawiono już wyżej.
Zwolnienia całkowite mogą przysługiwać pewnym osobom ze względu na ich urząd. Konstytucja z r. 1621 wyraźnie uwalnia „od expedycyi generalney i ciężarów iey“ burgrabiów krakow-skich oraz wojskich *. Pośrednio przyznała też zwolnienia sędziom grodzkim albo podstarościm, polecając im starać się o bezpie¬czeństwo w ziemiach w czasie pospolitego ruszenia.
Uchwały sejmikowe prócz burgrabiów wymieniają jeszcze wyraźnie podstarościch zamków sądowych i pogranicznych wzglę¬dnie ich pomocników, n. p. pisarzy ziemskich lub grodzkich2, oraz pisarzy skarbowych3. Pewne osoby, n. p. regentowie grodzcy i ziemscy, mogły być nadto specjalnie przez uchwałę sejmiku zwolnione dla pilnowania aktów w grodzie4.
Ponadto zwolnienia całkowite mogą przysługiwać tym, któ-rych zwolni sejm. Tak n. p. konstytucja z r. 1621 zwolniła znaczną liczbę osób, przeważnie należących do dworów (królo-wej, siostry króla, prymasa oraz kilku biskupich). Regestr tych osób miał być podanym do grodu.
Przeciw licznym zwolnieniom, zawartym we wspomnianej konstytucji, wystąpiła konstytucja z r. 16296, powołana w póź-niejszych czasach przez instrukcję sejmiku wiszeńskiego z roku 16756. Konstytucja ta, reasumując zresztą inne postanowienia konstytucji z r. 1621, zaznaczyła, w ślad za konstytucją z roku poprzedniego7, że od pospolitego ruszenia ma być wolnych tylko trzydzieści osób, należących do dworu królowej. Zapewne przeciw licznym zwolnieniom, zawartym w konstytucji z r. 1621, występują dwie instrukcje sejmiku wiszeńskiego z r. 16538 i 1655®, domagające się, by pospolite ruszenie było według dawnych praw, a nie według konstytucji anni millesimi sexcentesimi vige- simi primi. Wspomniana instrukcja z r. 1655 mówi tylko o zwol¬nieniu dworu królowej i prymasa, które jednak mają być opisane. 1
1 V. L. III. 419. 2 XX. 5/2, 23/7, XXI. 268/8. 8 XXI. 61/4, V.
L. III. 420. 4 XXI. 32/4, 262/5, 266/8.
6 V. L. III. 612. 6 XXII. 21/18. 7 V. L. III. 576. * XXI. 69/8.
8 XXI. 76/9.
24
K. Hahn
[392]
Konstytucja z r. 1621, mówiąc o zwolnieniach różnych osób, należących do dworów, nie wspomina, by osoby te obowiązane były dawać zastępców lub czynić wyprawę ze swoich dóbr. Były to więc zwolnienia całkowite. Ale nie zawsze zwolnienia, udzielane osobom, należącym do najważniejszych dworów, były całkowite. Ponieważ mogłoby to znaczniej uszczuplić siły pospo-litego ruszenia, zastrzega n. p. konstytucja z r. 1676, by osoby zwolnione, pozostające na dworach, wyprawiały poczty „tak ex facultatibus iako ex personis" 1.
Zwolnienia całkowite przyznaje dalej konstytucja z r. 1621 w wypadku, gdyby „który szlachcic mnieyszey kondycyi, teraz po żniwach z gumnem, budowaniem, dobytkiem swoim pogo- rzał, a nie miał inszych maiętności, iednak powinien to potem samotrzeć poprzysiądz" 2. Sejmiki również przyznają w powyż-szym wypadku zwolnienia całkowite®. W r. 1734 zwolniono tych obywateli w ziemi lwowskiej, którzy, z powodu zrujnowania ich dóbr przez wojska moskiewskie, nie są „capaces"4.
Wreszcie konstytucja z r. 1621, w odniesieniu do wójtów, lemanów wolnych, kniaziów i innych tym podobnych, postanawia, że obowiązani są uczestniczyć tylko ci, „którzy nie maią na sobie onera, ani powinności żadnych, dróg y posług do zamków abo dworów swych nie czynią, gdyż takowi na posługach będący, od tego excipiuntur“ 6.
Znaczniejsza była liczba osób, korzystających ze zwolnień osobistych. Uchwały sejmikowe, mówiące o zwolnieniach osobistych nigdy nie wyliczają wszystkich wypadków, w których tych zwolnień udzielano, powołując się często na obowiązujące prawa6. Nader wyczerpującą jest natomiast powoływana w tym kierunku przez uchwały sejmikowe konstytucja z r. 1621 7, która zebrała szczegółowo w myśl dawniejszych ustaw i zgodnie z praktyką przyczyny, dla których przewidywano zwolnienia osobiste.
Ze zwolnień osobistych korzystali przedewszystkiem słabi, a to płcią, wiekiem i zdrowiem. 1
1 V. L. V. 340. * V. L. III. 421. 3 XXI. 32/7. 4 XXIII. 31/11.
6 V. L. III. 417. 6 XXI. 262/2, XXII. 10/1,5, 12/2. 7 V. L. III. 416,
XXI. 226/1, XXII. 12/2, 131/4.
1393]
Pospolite ruszenie
25
Słabi płcią, t. j. kobiety z natury rzeczy musiały być wolne od osobistego uczestnictwa. Konstytucja z r. 1621 oraz niektóre uchwały mówią wprawdzie tylko o zwolnieniach przysłu¬gujących wdowom \ jednakowoż nie ulega wątpliwości, że korzy¬stają z tych zwolnień wszystkie kobiety wogóle, będące w po¬siadaniu wolnych dóbr.
Słabi wiekiem. W myśl konstytucji z r. 1621 (i uchwał sejmikowych) nie muszą osobiście udawać się na pospolite ru-szenie „minorennes, y ci ktorzyby jeszcze armis władać nie mo-gli". Ze względu na wiek wolni są też „starzy i w leciech po¬deszli bardzo" *. Zdarza się, że z tego powodu, w uchwale sej¬miku poprzedzającego pospolite ruszenie, zostają pewne osoby wyraźnie imiennie zwolniones.
Słabi zdrowiem. Od osobistego uczestnictwa wolni są też chorzy*. Choroby należy dowieść przysięgą8. Konstytucja z r. 1621 mówi, że należy się wywodzić czterema świadkami, powołując się na statut z r. 1520. W myśl tego statutu mają kasztelanowie na sejmikach, poprzedzających pospolite ruszenie, przeglądać chorych, nie mogących udać się na wojnę i donieść
0 nich królowi; następnie chory, po powrocie do zdrowia, ma poprzysiądz wobec króla wraz z 4 odpowiednimi świadkami prawdziwość swojej choroby. Gdyby tego nie uczynił, mają dobra jego ulec konfiskacie, a on sam ma niemniej odbyć wyprawę6. W r. 1714 uchwalono nie pociągać do obowiązku chorych, sprawę jednak należało przedstawić „kołu braterskiemu" 7.
Zwolnienia osobiste przysługują dalej ze względu na stan duchownym świeckim i zakonnym, którzy posiadają prywatne dobra ziemskie8.
Dalej nie jest obowiązany, według konstytucji z r. 1621
1 wcześniejszych, osobiście wyruszać na wojnę ojciec, który wyśle syna (nieposiadającego oczywiście własnych dóbr), mo-gącego już sprostać obowiązkowi 9. W praktyce też uznawano, jak świadczą regestra, zastępstwo dziadka przez wnuka i stryja przez synowca10. 1
1 V. L. III. 416. ł V. L. III. 416, XXI. 262/2, 306/5. 8 XXII. 236/8.
* XXI. 262/2, XXII. 131/4, 235/3. 8 XX. 5/2, XXI. 306/5, 312/15.
6 V. L. I. 392. 7 XXII. 235/3. 8 V. L. III. 416, XXI. 32, XXIII
31/11. 9 V. L. III. 416. 10 XXI. 44, 304.
26
K. Hahn
[394J
Zaciągnięcie się do wojska pociąga za sobą konieczność zwolnień \ Possessionatus nie może jednak wstępować do wojsk zaciężnych po wyjściu trzecich wici \ Rozróżnić należy, czy ktoś służy w wojsku na koszt własny, czy też na koszt publiczny. W pierwszym wypadku zwolnienie nie ulega wątpliwości. Ojciec żołnierza nie potrzebuje nawet wtedy wyruszać na wojnę. Kta ma jednak syna na żołdzie publicznym w wojsku, ten, wedle konstytucji z r. 1621, zasłonić się tern nie może. Wogóle jednak na zwolnienia szlachty, służącej za żołdem, których to zwolnień udziela konstytucja z r. 1621 i które bezwątpienia były stosowane w praktyce, patrzy reszta szlachty niechętnie. W uchwale sej¬miku wiszeńskiego z r. 1656 domaga się szlachta, aby ci, którzy się do wojska zaciągnęli i „za pieniądze ojczyźnie służą", razem ze wszystkimi odbywali pospolite ruszenie3.
W związku z kwestją zaciągnięcia się do wojska wolne są też dobra tych, którzy świeżo zginęli w obronie ojczyzny *.
Wolni są dalej od osobistego uczestnictwa ci, którzy wy-jechali zagranicę jeszcze przed ogłoszeniem pospolitego ruszenia, zwłaszcza „dla nauk i poczciwego ćwiczenia", oraz będący za-granicą w służbie RzeczypospolitejB.
Zwolnieni być mogą od pospolitego ruszenia udający się na elekcję, zwłaszcza delegaci, gdy przypadnie ona w czasie pospolitego ruszenia. Zwolnienie trwa przez cały czas elekcji i pewien czas przed i po elekcji, n. p. tydzień 6.
Od pospolitego ruszenia mógł wreszcie uwolnić kogoś dla specjalnych względów król. W r. 1651 przyrzeka szlachta prze-myska rotmistrzowi wojsk zaciężnych, szlachcicowi osiadłemu, który miał pozostać w ziemi z pewną ilością żołnierzy dla bez-pieczeństwa ziemi, że upraszać będzie króla o zwolnienie go od pospolitego ruszenia7. W późniejszych czasach sejmiki same uwalniają rotmistrzów ludzi, pozostających dla bezpieczeństwa ziem8. W r. 1715 konfederacja województwa ruskiego uwalnia posła, wysłanego poprzednio do króla8. 1
1 XX. 177/7, XXI. 2/9, XXII. 259/19, XXIII. 31/13. 2 XXI. 42/7.
* XXI. 91/3. 4 XXIII. 31/13. 6 XX. 5/2, 23/6, por. V. L. II. 909, 1061 i Inne konfederacje warszawskie. 6 XXI. 12/2.
7 XXI. 42/3. 8 XII. 10/8, 236/9. 9 XXII. 249/14.
[395]
Pospolite ruszenie
27
W ostatnio omówionych wypadkach (służba wojskowa, usprawiedliwiony wyjazd, elekcja, zwolnienie przez króla lub sejmik) osoby zwolnione były zobowiązane tylko, w razie po-siadania większych dóbr, do dania pocztu „ex facultatibus", a już nie „ex persona". Są to więc zwolnienia jakby pośrednie między całkowitemi a osobistemi.
Uchwała z r. 1714 przyznaje nadto zwolnienia takie oso-bom, które koniecznie musiały jawić się osobiście na trybunale, za przedłużeniem jednak sprawy „kołu braterskiemu"1.
Ze zwolnień osobistych można było korzystać tylko dla wspomnianych wyżej przyczyn, przewidzianych przez prawo. Raz tylko w ciągu czasu, o którym mowa, spotykamy się ze zwolnieniami nawet bez zaistnienia wspomnianych istotnych przyczyn. Mianowicie laudum ziemian lwowskich z roku 1657 zawiera postanowienie, że na pospolite ruszenie, które wtedy miało przebywać w samem mieście Lwowie dla tegoż obrony, ktoby „częścią dla ubóstwa, częścią dla dalekiej bardzo odległości" sam nie mógł osobiście przybyć, „tedy powinien iuxta facultatem substantiae lubo hajduka lub czeladnika z mu¬szkietem do wału, w proch, kule i żywność dobrze opatrzonego prezentować" \
Co się tyczy osób zastępców, stan ich był obojętny®. Po-czty winny być normalnie wyprawiane „na koniach dobrych i z rynsztunkiem wojennym porządnym" 4. Uchwały sejmikowe ostrzegają, że inaczej rotmistrze pocztów nie będą powinni przyj-mować pod chorągwie®. Uchwała z r. 1734 dodaje ponadto, by pachołcy, wyprawieni jako zastępcy (i poczty z większych dóbr), mieli regularną płacę, oraz by każdy z nich był „pewny", gdyż inaczej każda wieś będzie odpowiadała za swego dezertującego pachołka6.
Oprócz wspomnianych rodzajów zwolnień wymienić należy zwolnienia, które można nazwać powszechnemi, t. j. zwol-nienia od normalnych obowiązków na rzecz pospolitego ruszenia całego państwa względnie województwa lub ziemi, których udziela 1
1 XXII. 235/3. 1 XXI. 127/1.
3 Por. regestra pospolitego ruszenia.
4 XXII. 10/5. 6 XXII. 105, 12/2. 8 XXIII. 31/11.
28
K. Hahn
[396]
król ewentualnie uchwala sejm. Na zwolnienia takie, ponieważ są one zawsze zamianą na inne świadczenia, potrzebna jest zgoda danych województw względnie ziem. Niekiedy nie chce z nich szlachta korzystać. N. p. w r. 1660 oświadcza na sejmiku wi- szeriskim, że „na tę publiczną expedycją w osobach naszych iść chcemy"1. Z tego rodzaju zwolnieniami spotykamy się od drugiej połowy XVII w. W zamian za zwolnienia winna jest zie¬mia czy województwo wyprawić pewną ilość ludzi z dóbr, albo zaciągnąć pewną liczbę żołnierzy lub wreszcie wydać pewne pobory przedewszystkiem na ich zaciągnięcie.
Ciężar wyprawy spoczywa w takim wypadku, o ile możności równomiernie rozłożony, na wszystkich, podlegających normalnie pospolitemu ruszeniu.
Za podstawę obliczenia służy ilość łanów, ewentualnie dymów2, przy posiadaczach t. zw. sum fruktyfikujących, wyso-kość tych sum.
Na wyprawę ludzi z łanów zezwala n. p. laudum sej-miku wiszeńskiego z r. 1653® z zastrzeżeniem, „że choćby już za zgodą wszystkich inszych województw pospolite ruszenie poszło, to praesidium nasze w nagrodę pospolitego ruszenia lubo inszym sposobem obmyślanego praesidium poczytane być ma". Ważniejsze postanowienia tego laudum przytaczam przy¬kładowo : Z każdych 12 łanów, duchownych, ziemskich, królew¬skich oraz miejskich należy wyprawić jednego konnego, zaopa¬trzonego w rynsztunek i żywność. Ktoby nie miał tylu łanów, ma wspólnie z innymi, również tyle łanów niemającymi, łączyć się na 12 łanów. Zastawnicy mają wyprawiać również z 12 łanów konnego bez odwoływania się do właścicieli. Ci zaś zastawnicy, którzy dzierżą dobra w części tylko z powodu pożyczenia pe¬wnych sum a z reszty płacą dziedzicom, mają dać tylko od każdego tysiąca 10 złotych, a dziedzice sami z każdych 12 łanów mają wyprawiać. Ci jednak zastawnicy, podobnie jak i współ- arendarze i współzastawnicy mają tak jak sami arendarze (dzier¬żawcy) od dwudziestu tysięcy złotych sumy arendowej wyprawiać jednego konnego. Którzyby mniej mieli, niż dwadzieścia tysięcy, mają się łączyć z innymi. Szlachta, mieszkająca po miastach albo gdziekolwiek, nie posiadająca żadnych dóbr, ale mająca pewne
1 XXI. 159/4 por. 201/3. 2 XXI. 314/6. * XXI. 62/2-9.
[397]
Pospolite ruszenie
29
sumy, od których pobiera procenty, ma od 12.000 złotych również wyprawić konnego. Podobnie mają wyprawiać dłużnicy, którzy zasądzeni zostali na zapłatę spornych sum wierzycielom. O ileby który z wymienionych ostatnio posiadaczy sum nie miał pełnych 12.000 złotych, ma dać od każdego tysiąca 10 złotych. Pieniądze te mają być użyte na wynagrodzenie dla rotmistrzów. Na tenże cel każdy wyprawiony konny ma przynieść 12 złotych. Rot¬mistrzów tych wybiera szlachta. Wyprawa opisana ma nastąpić pod karą stu grzywien, rachując z jednego łanu, t. j. z 12 pod karą 1.200 grzywien, a przy sumach od 1.000 złotych, pod karą 50 grzywien. O ile mieszczanin lub żyd jest w posiadaniu dóbr ziemskich, obowiązki ich są cięższe, albowiem szlachta niechętnie to toleruje: mają oni od dziesięciu tysięcy sumy arendowej, wy¬prawiać jednego konnego, w razie potrzeby odpowiednio się łącząc, a to „sub paena infamiae et confiscationis bonorum sine appellatione et omni iuris beneficio". Zawiera to laudum posta¬nowienia także co do obowiązków miast, kupców i żydów, o czem była mowa wyżej w ustępach o miastach i żydach.
Ziemianie przemyscy i lwowscy zmienili potem tę uchwałę przedewszystkiem w tym kierunku, że miano wydawać z łanu po 11 złotych1.
Podobnie co do ogólnych zasad rozłożenia ciężarów przed-stawiają się i w innych latach wyprawy zamiast pospolitego ruszenia z łanów względnie dymów. Nie zawsze wysyła się kon-nych. Możliwe jest też wysłanie pieszych, n. p. z 10 łanów pieszego, jak było w r. 16562.
W szczegóły, t. j. jak za każdym razem określano obowiązki n. p. posiadaczy t. zw. sum fruktyfikujących, uzbrojenie, barwę, sposób wysyłania ludzi i t. d. przy podobnych wyprawach, nie wchodzę.
Zamiast wyprawy z dóbr zaciąga szlachta w zamian za zwolnienia niekiedy pewną ilość ludzi zaciężnych. N. p. w roku 1655 szlachta ziemi sanockiej w zamian za pozostanie w swojej ziemi z powodu plagi rozbójnictwa wysyła na pospolite ruszenie
1 XXI. 63/2—8, 66/3—6. 1 XXI. 99/1. Później jednak zmieniono
tę uchwałę, by móc sprostać życzeniu króla, który zwolnił ziemian lwow¬skich od pospolitego ruszenia w zamian za 200 piechoty na obronę Lwowa i uchwalono wysyłać z 10 łanów 2 pieszych. XXI. 96/1, 104/1, 103/5.
30
K. Hahn
[398]
100 dragonji1. W r. 1656 ziemianie przemyscy wysyłają 150 koni po kozacku z rynsztunkiem, jakkolwiek król domagał się, by w takiej liczbie żołnierza wystawili, jakby sami na pospolite ru-szenie viritim stawali2; na koszt utrzymania tych ludzi uchwa¬lono wydawać po 10 złotych z łanu, a od sum od każdego tysiąca po złotych pięć®.
Obowiązek służby wojskowej mógł być wreszcie zamie-niony na wydanie pewnego poboru przez ziemię4.
Przy wyprawach zastępczych dozwolone były niekiedy t. zw. abiurata E.
Wspomnieć należy, że, jak zastrzega sejmik wiszeński w roku 1673, ciężar wyprawy zastępczej mieli ponosić sami panowie, a nie zrzucać go na ubogich poddanych, z wyjątkiem miast i miasteczek (prywatnych).
Kary w razie nieuczynienia zadość obowiązkom zastępczym były albo nader wysokie pieniężne6 lub banicja7 lub nawet uchwalano kary, przewidziane na wypadek niestawienia się na pospolite ruszenie, z uwagi na to, że wyprawa czy wydanie poboru następują zamiast pospolitego ruszenia8. Przy wyprawach ze sum grożono niekiedy utratą tych sum 9. W celu zajęcia się dopilnowaniem wykonania obowiązków przez wszystkich zobo-wiązanych, także miasta, ewentualnego zajęcia się wytaczaniem pozwów, ściąganiem kar (także od miast), wybiera szlachta in- stygatorów, choć w sprawach tych wolno skarżyć każdemu10.
Z omówionemi zwolnieniami powszechnemi spotykamy się w r. 1656, 1657, 1658, a później w r. 1673.
Opisany rodzaj zwolnień był zwyczajnie także ulgą w obo-wiązku.
Ponadto wspomnieć należy jeszcze o specjalnych ulgach w spełnianiu obowiązku w razie udania się na pospolite rusze¬nie „in personis", jakie przysługują uboższym.
Jest rzeczą jasną, że dla uboższych posiadaczy dóbr, szlachty .zagrodowej, osobiste uczestniczenie w pospolitem ruszeniu, w którem służba w dodatku była bezpłatną, było ciężarem, prze-
1 XXI. 86/1-3. 2 XXI. 107/2. * XXI. 105/1-4, 110/2, 112/1.
4 XXI. 128/1, 159/6. * XXI. 314/6. 6 XXI. 62/8.
7 XXI. 99/1, 112/2. 8 XXI. 103/5, 111/3, 117/4. 9 XXI. 314/6.
10 XXI. 64/3, 99/1, 110/2.
399]
Pospolite ruszenie
31
chodzącym nieraz siły. Trudno było także tej szlachcie zdobyć się na odpowiednie uzbrojenie. Wynikała stąd potrzeba ulg. Nadmienić należy, że przy tych ulgach chodzi zarówno o ułat-wienie obowiązku uboższym, jak i wogóle o udział tej szlachty w pospolitem ruszeniu, która bez tych ulg, nie mogąc sprostać obowiązkowi, mogłaby się całkiem od obowiązku uchylać. Wiele uchwał sejmikowych zajmuje się tą kwestją1.
Konstytucja z roku 1621 postanawia, że „szlachta uboższa, ktorzyby podług statutu decenter służyć nie mogli, tedy podług tegoż prawa dawnego maią się wyprawować" *. Mowa tu o kon-stytucji piotrkowskiej z r. 1477, która postanawia, że starosta 3 wybranymi deputatami ma osądzać, kto nie jest zdolny do osobistego uczestnictwa i że ci ubożsi mają w dwóch lub trzech jednego odpowiednio uzbrojonego wyprawiać 1 2 3 * *.
W czasie, o którym mowa, spotykamy rzeczywiście wzmianki o wybieraniu deputatów do tej sprawy *, ewentualnie uznanie, kto nie jest zdolny do osobistego uczestnictwa, mogło należeć do samych wodzów i urzędników, którzy mieli tę szlachtę or¬dynować „wedle samej słuszności i podobieństwa" 6.
W praktyce rozmaicie się to przedstawiało. W regestrze pospolitego ruszenia ziemi lwowskiej i powiatu żydaczowskiego z r. 1651 spotykamy się często z wysyłaniem przez trzech czwar-tego konnego6. W r. 1697 (elekcja) miało pięciu wyprawić szó-stego 7. W XVIII w., w r. 1702, szlachta uboższa miała w na-stępujący sposób wyprawiać: albo pięciu miało wyprawić „po-rządnie" szóstego konno, albo trzech czwartego pieszo 8. W roku 1703 drobna szlachta, czyli jak się wyraża laudum, ci, „którzy sami się cultura agrorum bawią", mają czterej piątego „do wojny sposobnego" wyprawić9. Tak samo w r. 171510. W roku 1734 nawet dziesięciu miało jednego wyprawić11.
Wspomniane jednak ulgi odpadały w razie ogłoszenia po-spolitego ruszenia „ex titulo nobilitatis".
Jako ulgę w obowiązku należy też określić przywilej, przy-sługujący t. zw. niedzielnym, t. j. krewnym, którzy nie dokonali
1 XX. 1902, XXII. 112/4.
2 V. L. UL 416. 3 V. L. L 228. ł XX. 19/2. 6 XXI. 159/32.
6 XXI. 44. Również w r. 1657 miało trzech czwartego wyprawiać.
XXI. 127/3. 7 XXII. 112/4. 8 XXII. 130/1. 9 XXII. 143/3.
10 XXII. 249/12. 11 XXIII. 17/12, 32/15.
32
K. Hahn
[400)
działu majątku *. Choćby wszyscy z nich byli dorośli, to tylko jeden obowiązany jest do osobistego uczestnictwa. Konstytucja z r. 1621 mówi tylko o braciach niedzielnych i postanawia, że „bracia niedzielni, gdy iednego z poyśrodka siebie sposobnego ad arma, in persona wyprawią, drudzy temu podlegać nie mają oprocz żeby osobne mieli mieszkania y dwory, będąc adulti, pro hac vice powinni iachać" 2. Uchwały sejmików ruskich z czasu, o którym mowa, ulgami przysługującemi niedzielnym się nie zaj-mują; ulgi te nie ulegają jednak wątpliwości, o czem świadczą regestra pospolitego ruszenia i okazowań.
b) Miast i mieszczan.
Miasta i mieszczanie mogli także z pewnych przyczyn być zwolnieni od swych obowiązków na rzecz pospolitego ruszenia względnie korzystać z ulg.
Konstytucja z roku 1621 zwalnia całkiem od obowiązków miasta pogorzałe, o ileby termin trwania udzielonego prawem zwolnienia nie wygasł3. Taż konstytucja traktuje osobno miasta, które potrzebują obrony, a osobno te, które jej nie potrzebują- Pierwsze mają czynić wyprawę w sposób już wyżej opisany, a drugie, których spis miał być na osobnym regestrze, miały wyprawiać tylko z dóbr i wysyłać wozy *.
Ponadto pewne miasta bądź na podstawie przywileju 8, bądź na podstawie uchwały mogą mieć zastrzeżone, trwale lub jedno-razowo, że w razie pospolitego ruszenia, ludzi, jakich mają wy-stawić, mogą zatrzymać w mieście, jeśli ono samo obrony po-trzebuje. W r. 1653 z mocy uchwały sejmiku wiszeńskiego do wyprawy nie należą miasta Sambor, Sól, Drohobycz i Stare Mia-sto z powodu niebezpieczeństw, grożących od Węgier6. W roku 1657 na obronę Krosna i Przemyśla mają wysłać tylko te miasta ludzi, „które się zawierać nie mogą*, t. j. te, które same i tak bronićby się nie mogły 7. W roku 1702 zwolniono od wyprawy miasta dziedziczne8. W roku 1703 uwolniono miasto Lwów ze wsiami Żubrzą i Sichowem od pospolitego ruszenia, jednak miało ono utrzymywać dla bezpieczeństwa pieszych ludzi przy urzędzie grodzkim ®. Zwolnienie od świadczeń stosowało się też 1
1 Frledberg, 1. c. str. 48. ł V. L. III. 416.
8 V. L. III. 421. 4 V. L. III. 420. 6 XXI. 77/6. 6 XXI. 62/9.
7 XXI. 117/3. 8 XXII. 136/1. » XXII. 143/16.
w
[401] Pospolite ruszenie 33
do mieszczan-żydów1. W r. 1714 sprawę miast Brodów i Ko- marna, które wiele razy świeżo pogorzały, odesłano w celu zła-godzenia ich świadczeń do sądów fiskalnych *. W r. 1734 uwol-niono *ob defectum praesidii" Lwów z przedmieściami i wsiami do niego należącemi *.
Wspomnieć jeszcze należy, że możliwa jest zamiana obo-wiązków miast, równocześnie z takąż zamianą obowiązków zie-mian, na wydanie pewnej kwoty pieniężnej*. N. p. w r. 1658 miały miasta wydawać ze swoich dóbr po 8 zł. z łanu e.
c) Żydów.
Żydzi niektórzy mogli też niekiedy posiadać zwolnienia względnie pewne ulgi w swoich świadczeniach na rzecz pospo-litego ruszenia. Laudum ziemian przemyskich i sanockich, wspo-minając o świadczeniach żydów dodaje, że powinny one nastąpić bez uciążenia żydów przemyskich6.
3. Kary w razie niespełnienia obowiązku,
a) Wobec posiadaczy wolnych dóbr.
Należy przedewszystkiem zastanowić się nad kwestją, kiedy osoba jakaś winna jest nieuczynienia zadość obowiązkowi uczestniczenia w pospolitem ruszeniu i skutkiem tego podlega karom.
Obowiązek posiadaczy wolnych dóbr, jak wyżej przedsta-wiono, polegał na uczestniczeniu viritim (o ile nie posiadali zwolnień lub ulg), w wypadku zaś posiadania większych dóbr na obowiązku stawiania także pocztu a wyjątkowo i czynienia nadzwyczajnej wyprawy z dóbr. Uważa się, że posiadacz wol-nych dóbr przedewszystkiem wtedy nie uczynił zadość swoim obowiązkom wobec pospolitego ruszenia, jeżeli, nie posiadając zwolnienia, nie stanął na pospolite ruszenie osobiście. Pod karami o niestawienie się na pospolite ruszenie ma szlachta osiadła zaciągać się pod chorągwie swojego województwa względnie ziemi7.
Dalej także i w tym wypadku uważa się, że posiadacz wolnych dóbr nie uczynił zadość obowiązkowi, jeżeli oprócz 1 * 3
1 XXII. 143/17. 1 XXII. 235/8. * XXIII. 31/23.
4 XXI. 111/3. 6 XXI. 138/2-7. 6 XXI. 117/4. 7 XXI. 69/8, 76/9.
3
Pftmiftmik historycsao-prawny. TL
34
K. Hahn
[402]
osobistego uczestnictwa, będąc obowiązanym stawić poczet, albo wcale go nie stawił, albo w niedostatecznej ilości lub nieod-powiednio uzbrojony1, lub wreszcie nie uczynił nadzwyczajnej wyprawy z dóbr. Również nie uczynili zadość obowiązkowi ci, „którzy lubo modicum pokazali się i zaraz odjechali i poczty swoje lub cudze pobrali" z.
Co się tyczy osób, które są osobiście zwolnione i wysy¬łają poczty, to osoby te wtedy nie uczynią zadość obowiązkowi, gdy nie przyślą żadnych pocztów lub nienależyte.
Uchwały sejmików ruskich z czasu, o którym mowa, wspo-minając o środkach karnych przeciw posiadaczom wolnych dóbr, którzy obowiązkom swoim zadość nie uczynili, najczęściej po-wołują się na istniejące prawa ogólno-państwowe5.
Prawami temi są przedewszystkiem z dawniejszych kon-stytucja piotrkowska z r. 1477\ z nowszych n. p. konstytucja z r. 1620. Obie te konstytucje przewidują na uchylających się od pospolitego ruszenia karę konfiskaty dóbr i karę śmierci fi. Wcześniejsza jednak konstytucja z r. 1520 przewiduje tylko karę konfiskaty dóbr6.
Uchwały sejmików ruskich z XVI i XVII w., o ile wspo-minają bez powoływania się na dawniejsze prawa o karach przeciwko osobom, które nie uczyniły zadość obowiązkowi wobec pospolitego ruszenia, wspominają tylko o karze konfis¬katy dóbr7, a nawet jeśli się powołują na kary, przewidziane prawem, to ten tylko rodzaj kary mają na myśli8. Nader wąt- pliwem jest, czy karę śmierci w takim wypadku kiedykolwiek nawet w dawniejszych czasach wykonywano9, a w każdym razie nie może być mowy o stosowaniu jej w XVI, XVII lub XVIII w.
1 XXII 236/6, XXIII. 31/9. 1 XXIII. 31/9.
3 XXI. 15/1, 19/1, 32,2, 98/2, 116/1, 118/1, 185/5, 201/3, 262/2, XXII. 10/5, 12/2, 13, 14/5, 130/1. 4 V. L. I 228. 8 Konstytucja w r. 1620
postanawia, że poena vitae et confiscationis bonorum, która „straszną się wszystkim stanom bydź widzi" ma dotykać tylko tych „którzyby osobami swemi, jako powinni, za wyszciem troyga wici do osoby naszey nie stawili się". V. L. III 365. Kara ta (zapewne tylko kara śmierci) nie ma więc spotykać tych, którzyby nie stawili pocztów lub stawili niena¬leżyte. 6 V. L. I 392. 7 XX. 23/4, 27/3, XXI. 86/6, XXII. 131/2. 8 XX. 23/4,
XXI. 117/5, XXII. 143/3. 9 Por. Friedberg, 1. c. str. 98.
[403]
Pospolite ruszenie
35
Dobra skonfiskowane osobom, które zaniedbały obowiązków wobec pospolitego ruszenia, podciągano pod nazwę „kaduków"1.
Z konfiskatą dóbr, o ile ich posiadacze byli dygnitarzami lub urzędnikami, połączona była utrata tych dostojeństw lub urzędów 2.
O ile chodzi o dobra duchowne, to, w razie pociągnięcia ich do obowiązku, można było stosować do nich również kon¬fiskatę *.
0 ile chodzi o dobra królewskie, to konfiskata tych dóbr była niemożliwą. Kwestją tą zresztą uchwały sejmikowe się nie zajmują. Jedynie uchwała z r. 1657, urządzająca dodatkowo wyprawę piechoty, nakładając na dobra w razie niespełnienia obowiązku karę konfiskaty ich, dodaje, że na dobra, „które non subsunt confiscationi", nałożoną będzie kara 300 grzywien4.
W XVIII w., w r. 1714 i 1734 spotykamy się z uchwala¬niem na osoby, które nie uczyniły zadość obowiązkom, kary 1000 grzywien. Z karą tą łączyć się ma „carentia activitatis", a jedna uchwała dodaje jeszcze karę konfiskaty dóbr6.
Kary pieniężne mogły być ściągane oczywiście z wszelkich posiadaczy dóbr.
Grzywny uzyskane mogły być zużyte na wzmocnienie sił pospolitego ruszenia6.
Przechodzę do kwestji, kto i w jaki sposób wykonywał sądownictwo nad osobami, które nie uczyniły zadość obowiązkom i w jaki sposób kary wykonywano.
W jaki sposób następowała konfiskata dóbr, zwłaszcza w XVII w., na podstawie uchwał sejmików ruskich stwierdzić stanowczo i dokładnie się nie da7. Pewne światło na tę kwestję rzuca laudum obozowe z r. 1672: „któryby się między nami oj-czyzny desertor i praw pospolitych contemptor znajdował, nie
1 XXI. 34/4, por. też V. L. V 89. 2 XX. 27/3, XXII. 131/2.
8 XXII. 143/3. 4 XXI. 117/5. 8 XXII. 235/3, 236/6, XXIII. 31/11.
6 XXIII. 31/12.
7 Kutrzeba podaje, że „od XV wieku król w ten sposób po¬stępował, iż majątek tego, o którym mu doniesiono, że nie odbył wy-prawy, darowywał donosicielowi, a ten następnie w drodze procesu przed sądem, do tego przez króla specjalnie wyznaczonym, domagał się oddania majątku winnego". Historja ustroju Polski w zarysie, T. I. Ko¬rona, wydanie piąte, Lwów 1920 str. 121.
36
K. Hahn
[404]
tylko sami powstać nie oglądając się na krewność i przyjaźń żadnego obiecujemy, ale też i z generalnego da Pan Bóg obozu rzeczypospolitej nie rozejdziemy się, aż każdego absentia dekla-rowana i ostrość prawa nad takowym każdym exekwowana zo-stanie*1. Wskazywałoby to na zwyczaj deklarowania konfiskaty dóbr już w obozie. Donieść i skarżyć wolno każdemu \
W XVIII w. spotykamy się z rozmaitem uregulowaniem wspomnianej kwestji.
W r. 1702 uchwalono w obozie wybranie sędziów w każdej ziemi po dziesięciu, by sądzili opierających się prawu i ich „forti executioni poddali* *. Wybrano nawet osobnego delatora *. Z wy¬braniem instygatorów spotykamy się również w r. 1714, którzy mieli „in foro competenti* (zdaje się na sądach fiskalnych) do¬magać się orzeczenia kar6. W r. 1716 postanowiono skierować sprawy przeciw nieobecnym do sądów fiskalnych6. W r. 1734 również wybrano instygatorów, którzy mieli winnych pozywać do sądu wojskowego w obozie. Po zakończeniu skróconego procesu wyrokiem potępiającym, urzędy grodzkie i ich wices- gerentowie albo delegaci przy pomocy wojska, miały przepro¬wadzić egzekucję 7. Ponieważ jednak wspomniane sprawy z po¬wodu ich wielkiej ilości nie mogły być szybko załatwiane, po¬zwolono załatwiać je sędziom po ziemiach, którzy mieli sądzić sprawy kryminalne, popełnione podczas pospolitego ruszenia, na skutek doniesienia kogokolwiek lub instygatora *. Gdyby przy¬szło do wznowienia sądów kapturowych, miałyby one zajmować się i temi sprawami i osądzać je z osobnego regestru przed wszelkiemi innemi sprawami9.
1 XXI. 306/2.
2 Zaznacza to laudum ziemian sanockich na popisie z r. 1669, które polecało sprawę skierować do sądu kapturowego. XXI. 260/6. Dla ilustracji wspomnianej kwestji w początku XVI w. przytaczam ustęp z or¬dynacji pospolitego ruszenia z r. 1506: „Item cum aliquis petet bona sibi darł ejus, qui a bello absens erat, talis ibidem in Exercitu probabit istud, propter quid bona auferenda essent, quo probato, ut non reliqua- tur in futurum occaslo dubitandi et contendendi, ibidem debent bona conferri petenti". Ordinatio bellicae motionis ex anno 1506, podał dr. A. Blumenstock, Archiwum komisji historycznej, T. V, Kraków 1889 str. 262.
3 XXII. 131/3. 1 2 3 4 XXII. 138/25. 6 XXII. 236/5. 6 XXII. 259/3.
7 XXIII. 31/10. 8 XXIII. 33/3. 9 XXIII. 33/4.
{405]
Pospolite ruszenie
37
By łatwiej można skontrolować, kto uczynił zadość obo-wiązkowi a kto nie, mają rotmistrze podawać regestra obecnych do grodu1, wogóle na ich podstawie opierało się oskarżenie1.
Obok kary utraty dóbr, czy grzywny, która jest natury majątkowej, należy wspomnieć jeszcze o karach natury moralnej. Tak n. p. w laudum sejmiku wiszeńskiego z r. 1666 grozi szlachta, że ktoby nie wziął udziału w pospolitem ruszeniu, „takiego pro cive nostro mieć nie będziemy neque ad ulla munia et officia tudzież ad congressus nostros nie przypuścimy, owszem pro hoste patriae et avitae libertatis mieć go zawsze będziemy" 3.
Nadmienić wreszcie należy, że szlachta zobowiązuje się niejednokrotnie stawać na pospolite ruszenie nie tylko pod ry-gorem kar, ale i „cnotą szlachecką"ł.
Co do kar w razie nieuczynienia zadość obowiązkom za-stępczym względem pospolitego ruszenia była już mowa wyżej. O karach w razie niestawienia się na elekcję, skoro uchwalono jechać na nią pospolitem ruszeniem, będziemy jeszcze mówili.
b) Wobec szlachty wogóle.
jak już była mowa wyżej, bogatsza szlachta nieosiadła, mająca sumy choćby nieulokowane na dobrach ziemskich, obo-wiązaną była od r. 1576 uczestniczyć w pospolitem ruszeniu. Karą, jaką przewiduje taż konstytucja z r. 1578 na wypadek niespełnienia tego obowiązku, jest konfiskata całego mienia6.
Co się tyczy kar, stosowanych wobec szlachty biedniejszej, zagrodowej, lub ubogiej nieosiadłej, która niekiedy była powo-ływana „ex titulo nobilitatis" (ustęp 1 b), to uchwały nie wspo-minają o stosowaniu do niej kar „de expeditione bellica", t. j. chyba konfiskacie ich zagród; w stosunku do szlachty nieosiadłej byłoby i to nawet niemożliwe. W dodatku jak już wspomniałem, żadna ustawa ogólno - państwowa nie pociągała nigdy do obo-wiązku całej szlachty wogóle.
Dlatego też uchwały sejmikowe, powołując całą szlachtę, wolą apelować raczej do honoru i godności szlacheckiej6, niż
1 XXI. 299/4, 306/3. 2 XXII. 259/3. s XXI. 219/2.
4 XXI. 241/1, XXII. 99/7, 236/6.
8 V. L. II. 972. 6 XXI. 78/2.
38 K. Hahn [406]
ustanawiać kary, dodając jednak niekiedy, że do pospolitego ruszenia powinien należeć każdy, „ktokolwiek chce paritate et aequalitate iuris z nami gaudere*1. Pośrednio grożą więc te uchwały niestosującym się do nich utratą przywilejów szlachec-kich, jak uczestniczenia w sejmikach i t. d.
c) Wobec miast i mieszczan.
Uchwały sejmikowe ruskie, mówiąc o obowiązkach miast i mieszczan wobec pospolitego ruszenia, dodają kilka razy, że powinne być one spełnione „sub poenis de expeditione bellica sancitis" ł. Ponieważ karą za niestawienie się na pospolite ru¬szenie była konfiskata dóbr, a zasadniczym tytułem, z którego miasta i mieszczanie obowiązani byli uczestniczyć w pospolitem ruszeniu, posiadanie gruntów (choć podlegających prawu miej¬skiemu), więc można było grozić miastom konfiskatą tych grun¬tów, a przy przyjmowaniu za podstawę i majątków ruchomych (n. p. towarów), zapewne także i ich konfiskatą.
Gdy następuje wyprawa, mająca za podstawę wymiaru liczbę domów, mogły być określone kary pieniężne. W r. 1653 z powodu jednego niewyprawionego pieszego przewidziana była kara tysiąca grzywien „sine appellaiione et omni iuris beneficio in castro proprio fisci processu decernenda"8.
d) Wobec żydów.
O karach wobec żydów w razie niespełnienia ich obo-wiązków w razie pospolitego ruszenia wspomina tylko przyto-czona uchwała z r. 1653. Z powodu niestawienia jednego pieszego przez żydów, przewiduje ona, tak, jak co do mieszczan, karę 1.000 grzywien 4.
4. Wynagrodzenie.
Służba w pospolitem ruszeniu w granicach państwa (a o takiej tylko może być mowa w czasie, o którym mowa) była bezpłatna6 i uchwały sejmikowe kwestją tą się nie zajmują, prócz instrukcji sejmiku wiszeńskiego z r. 1621, która domaga się jako wynagrodzenia po grzywnie od kopji ®.
1 XXI. 91/1. 1 XXI. 266/7, XXII. 12/2. » XXI.62/9. * XXI, 62/9. 6 XXII. 14/4. 6 XX. 136/3.
1
1
ROZDZIAŁ II.
Rodzaje, skład i liczebność pospolitego
ruszenia.
Rozróżnić należy pospolite ruszenie generalne, z całego państwa, oraz pospolite ruszenia częściowe, t. j. z wojewódz¬twa lub ziemi.
Udzielając w instrukcjach na sejm zezwolenia na pospo¬lite ruszenie, szlachta województwa ruskiego zastrzega z reguły, że to pospolite ruszenie ma być sine divisione belli1. Przez to wyrażenie rozumiano, że pospolite ruszenie ma być z całego pań¬stwa, generalneł, oraz zakaz dzielenia zebranego pospolitego ru¬szenia na części *, co utrudniało ruchy pospolitego ruszenia oraz obniżało jego znaczenie. Przepis ten miał na celu zabezpieczenie szlachty wobec króla, gdyby ten pragnął część szlachty skiero¬wać przeciw innej *. Wyjątkowo tylko zezw Ma szlachta w trzech instrukcjach, a to z r. 16271 * * 4 * 6 * i dwóch z r. 16326, na divisio- nem belli.
Jak już zaznaczyłem, szlachta województwa ruskiego ze-zwala z reguły tylko na pospolite ruszenie generalne, albowiem chodzi jej o to, by obowiązek uczestniczenia w pospolitem ru-
1 XX. 197/15, 203/3, 204/46, 207/5, 223/3, XXI. 25/3, 37/4, 50/3, 61/3, 76/9, 136/3, 165/2, 223/3, 272/2.
* XXI.219/3, por. XXI. 296/12, Tadeusz Korzon, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Wydanie drugie. Lwów 1923, T. II. str. 6.
8 XX. 158/20, 172/7, 175/7, Korzon, 1. c. T. III. str. 34.
4 PaWlński Adolf, Rządy sejmikowe w epoce królów elekcyj¬
nych, Tom I, Warszawą 1888, str. 270.
* XX. 158/20. 8 XX. 172/7 i XX. 175/7: „Niesąśmy od tego, aby
od różnych nieprzyjaciół nastąpienia divisio belli uchwalona być nie
miała*.
40 K. Hatan
szeniu ciężył „in aeąuali republica* na województwach całego państwa, a nie tylko na ich województwie1.
Szlachta województwa ruskiego uchwala niekiedy, że do-piero wtedy się ruszy, aż górne województwa będą nadchodzić*. W celu uniknięcia opóźnień w stawianiu się innych województw do obozu, prosi szlachta króla w instrukcji z r. 1652, aby do górnych województw wysyłano uniwersały na kilka tygodni wcześniej *, zastrzegając, że póty nie wejdzie do obozu, aż się wszystkie województwa stawią4.
W tymże roku 1652, z powodu zaniedbywań obowiązków wobec pospolitego ruszenia przez inne województwa, grozi na¬wet szlachta zebrana na sejmik wiszeński, że, jeśliby inne wo-jewództwa na przyszłość chciały się od tego obowiązku uchylać, to i ona nie pójdzie na pospolite ruszenies. Podobnie w laudum sejmiku wiszeńskiego z r. 1660 6.
Pospolite ruszenie częściowe, z województwa lub ziemi, ma miejsce zwykle wtedy, gdy zachodzi nagła potrzeba powstrzy-mania następującego nieprzyjaciela. Zwołanie bowiem pospoli-tego ruszenia z Catego państwa wymaga dłuższego czasu.
Od właściwego pospolitego ruszenia należy odróżnić zjazdy pospolitem ruszeniem. Ziemianie są niekiedy obowiązani w razie grożącego niebezpieczeństwa stawić się na oznaczone miejsca tak, jak na pospolite ruszenie i oczekiwać w gotowości tak długo, aż niebezpieczeństwo minie. Tak n. p. w r. 1657 zie¬mianie lwowscy zjeżdżają się pod Lwów7, ziemianie sanoccy w r. 1675 pod Sanok 7 i t. d. Zebrana w ten sposób szlachta podejmuje często uchwały co do czasu przebywania pod bronią, w miarę potrzeby przedłużając go odpowiednio, jak n. p. zie¬mianie lwowscy w r. 1575®.
W r. 1714 zjeżdża się szlachta województwa ruskiego na sejmik pod Lwów pospolitem ruszeniem, „demonstrując ochotę et promptitudinem ad fortia agenda na zaszczyt majestatu i oj-czyzny* ®.
1 XXI. 219/2, 227/21.
1 XXI. 61/3, 165/2, 168/1, 202/3, 293/3.
* Podobnie w r. 1653, XXI. 61/3. 8 XXI. 50/3. 4 XXI. 55/4.
* XXI. 159/4. 6 XXI. 116/1, 127/1. 7 XXII. 15/3, 16/2.
8 XX. 24, 25, 26 por. 23/4. 9 XXII. 240/1.
[408]
i
409]
Pospolite ruszenie
41
W XVIII w. spotykamy się dwukrotnie, w r. 1715 i 1734 z konfederacjami, które uważają się równocześnie za po¬spolite ruszenie *. Charakter pospolitego ruszenia nadaje tym konfederacjom fakt powoływania w pole tych wszystkich, którzy są obowiązani do pospolitego ruszenia (pociągano do obowiązku także miasta) *, stanowienie na nieobecnych kar za niestawienie się na pospolite ruszenie* i posiadanie takich urzędników, ja¬kich ma pospolite ruszenie (oboźnych, strażników i t. d.) ł. Kon-federacje mogą być albo „inter libertatem et maiestatem" (kon-federacja tarnogrodzka) albo „circa maiestatem et circa libertatem" (za jaką uważała się konfederacja z r. 1734), co może mieć zna¬czenie dla kwestji dowództwa6.
Co się tyczy składu pospolitego ruszenia, to składa się ono z konnicy i piechoty. Na konnicę składają się przedewszyst- kiem posiadacze wolnych dóbr, oczywiście prawie wyłącznie szlachta, dalej poczty od posiadaczy większych dóbr, oraz w zna-cznej części od osób posiadających zwolnienia osobiste oraz z miast. Poczty takie tworzyły osobny oddział6. W skład kon¬nicy mogą wchodzić także wyjątkowo uchwalane, nadzwyczajne dodatkowe wyprawy z dóbr. Wreszcie bogatsi przyprowadzali niekiedy poczty nawet ponad obowiązek „ex pio affectu erga patriam". Poczet taki należało oddać pod władzę króla, a ten, który go przyprowadził, miał stawać na równi z innymi7.
Piechota, jaka znajduje się w pospolitem ruszeniu, składa się z rozmaitych elementów : 1. ubożsi posiadacze wolnych dóbr, przybywający na pospolite ruszenie pieszo, 2. piechota, jaką przy¬prowadzają ze sobą niekiedy zamożniejsi oraz 3. piechota z miast.
Dodać należy, że każde województwo miało osobną barwę mundurów. Województwo ruskie miało barwę niebieską *.
Niekiedy zdarza się, że dla wzmocnienia sił pospolitego ruszenia uchwala szlachta dodatkowo pewną ilość wojska za- cięźnego. I tak w roku 1748 instrukcja sejmiku wiszeńskiego domaga się, aby przy pospolitem ruszeniu była jak największa ilość zacięźnego żołnierza9. W roku 1649 uchwala ziemia prze- 1 * 3
1 XXIII 28/2, 32/11, 36/1.
1 XXII. 249/11, 12, XXIII. 31/11.
3 XXII. 249/11. 4 XXII. 264/23-55, XXIII. 61/5.
6 XXIII. 32/14. 6 XXIII. 31/24. 7 XXI. 61/3.
* XXIII. str. 75 uwaga. 9 XXI. 25/4.
42
K. Hahn
[410]
myska „dla pospolitego ruszenia wczasu i wygody lepszej* wy-stawić 100 pieszych *.
W roku 1655 na miejsce, gdzie się zbierało pospolite ru-szenie, należało też stawić piechotę łanową1. W roku 1715 konfederaci kazali rotmistrzowi piechoty wybranieckiej wojewódz¬twa przyłączyć ją do pospolitego ruszenia dla wzmocnienia sił tegoż3. W roku 1734 również była w obozie pewna ilość pa¬chołków wyprawionych z dóbr4.
Wspomnieć jeszcze należy o ważnej kwestji liczebności pospolitego ruszeniaE.
Najliczniejsze jest pospolite ruszenie ziemi przemyskiej. W roku 1648 na nadzwyczajne okazowanie przybyło 977 ucze-stników6, w następnym roku na pospolite ruszenie 7787, przy- czem w regestrach nie jest podane, ilu przybyło konno a ilu pieszo. Nie zostały też uwzględnione poczty zamożniejszych. W roku 1651 ziemia przemyska obrała 8 konnych rotmistrzów (razem z pułkownikiem), którzy nie mieli mieć więcej pod swo- jemi chorągwiami, jak 100 ludzi8. Wskazywałoby to, że liczono konnych na około 800, a prócz tego była jeszcze pewna liczba pieszych, dla których wybrano, bez względu na ilość, jednego rotmistrza.
Ziemia lwowska w roku 1651 wystawiła (razem z zastęp-cami i pocztami) 326 konnych i 231 pieszych9. W roku 1672 w regestrze, sporządzonym w obozie pod Lublinem, znajdujemy konnych 301 10; pieszych w tym regestrze nie uwidoczniono11.
Najmniej liczne jest pospolite ruszenie ziemi sanockiej: w r. 1669, elekcja, 143 uczestników13; w r. 1672 134 razem z pocztami13.
0 udziale liczebnym miast w pospolitem ruszeniu regestra nic prawie nie mówią. Spotyka się wprawdzie zapiski o udziale n. p. Lwowa, który przysyłał 214 lub 316 konnych, ale były to
1 XXI. 32/3. 3 XXI. 78/2. 3 XXII. 249/4. 4 XXIII. 20/2, por. 32/21.
6 Wykorzystać można było tylko kilka regestrów niżej wyszcze¬gólnionych z powodu braku innych w Aktach. 6 XXI.
7 VXI. 34. 8 XXI. 42/4. 9 XXI. 44. 10 XXI. 304.
11 Nie jest wykluczone, że nie poszli oni pod Lublin.
12 XXI. 268. 13 XXI. 305. 14 XXI. 44 str. 83.
16 XXI. 304 str. 605.
[411]
Pospolite ruszenie
43
wyprawy z dóbr Żubrzy i Sichowa, podlegających prawu ziem-skiemu. Podobnie ma się rzecz z Krosnem (przysyłało 2 konnych) Natomiast, jakie poczty wysyłały miasta z dóbr innych oraz na podstawie szacunku majątków, niczego na podstawie rege¬strów powziąć nie można. Jedynie z laudum obozowego z roku 1702 dowiadujemy się, że Lwów wysłał w tym roku na pospo¬lite ruszenie ogółem, także i ze wspomnianych wsi, 5 konnych; szlachta uznała, że przysławszy tak mało, uczynił to „z ubliże-niem rzetelności" z.
